Sułtanka Kösem - wspaniałe stulecie

Sułtanka Mâh-Peyker Kösem - Cesarzowa Regenta Imperium Osmanów

Kösem Sułtan, Mahpeyker Kösem pisana także jako Kesem (ur. 1589, zm. 3 września 1651) – niewolnica haremowa greckiego pochodzenia, urodzona w Tinos, Morea Eyalet, w dzisiejszej Grecji, prawowita małżonka osmańskiego sułtana Ahmeda I. Matka sułtanów Murada IV i Ibrahima I. Mahpeyker Kösem Valide Sultan Aliyyetü'ş-San Hazretleri, znana również jako Mahpeyker Sultan lub Kösem (Ambitna, Przewodniczka, Liderka) była jedną z najbardziej wpływowych kobiet w historii Imperium Osmańskiego. Ulubiona nałożnica, a później żona osmańskiego sułtana Ahmeda I, któremu urodziła łącznie 13 dzieci. 

Sułtanka Mahpeyker Kosem urodziła się na terenie dzisiejszej Grecji jako córka prawosławnego popa, a jej imię brzmiało Anastazja. Nie wiadomo, jak dokładnie wyglądała jej droga do Stambułu, ale w 1604 roku gdy miała 15 lat została sprzedana do haremu na dwór osmańskiego sułtana Ahmeda I, gdzie została jego nałożnicą, a potem drugą żoną. Po przejściu na islam otrzymała imię Mahpeyker (tur. Mâh-Peyker: w kształcie księżyca, księżycokształtna), które później zostało zmienione przez sułtana na Kösem. Wydała na świat co najmniej trzynaście dzieci, w tym dwóch przyszłych sułtanów, padyszachów, a znanych jest jej siedmiu synów czyli szehzade i sześć córek. Wczesna śmierć teściowej czyli matki sułtana Ahmeda I znanej jako sułtanka Handan (zmarła w 1605 roku) oraz wygnanie jego babki sułtanki Safiye do Starego Pałacu utorowało drogę sułtanki Kosem do zdobycia wpływów i władzy w haremie sułtańskim. 

Ahmed I (ur. 18 kwietnia 1590, zm. 22 listopada 1617) był praprawnukiem bardziej znanego sułtana Sulejmana - urodził się w 1590 roku. Miał 13 lat, kiedy w 1603 roku wstąpił na tron jako 14-ty sułtan z dynastii osmańskiej. Panował 14 lat, a kiedy w 1617 roku zmarł na tyfus miał zaledwie 27 lat. Zarzuca mu się tolerowanie korupcji i brak dyscypliny w armii z której podporządkowaniem sobie nie radził. Za jego panowania nasiliły się bunty janczarów i tzw. bunty celali, czyli protesty ludu przeciwko władcy, co nie dziwi, jeśli wiemy, że panował jako dziecko.

Ahmed I zaniechał dotychczasowego bratobójstwa w walce o władzę i wprowadził zasadę, że sułtanem zostaje najstarszy z rodu. Młodszych braci skazywano odtąd na "kafes" (złotą klatkę). Zamknięci w osobnej części pałacu żyli wygodnie, ale bez kontaktu ze światem, aby nie spiskowali. Cesarz Ahmed I był zdolnym poetą, pisał pod pseudonimem Bahti i pozostawił ogromną ilość poezji politycznej oraz lirycznej. Na Wschodzie panował zwyczaj, że władca imperium musi być dobrym i twórczym poetą, zatem Ahmed I kontynuował pisarski obyczaj kultywowany także wśród Osmanów.

W dawnym Konstantynopolu, a dzisiejszym Stambule, dnia 21 kwietnia 1603 roku, na dziedzińcu pałacu Top Kapi szyk formują janczarzy - zawodowi żołnierze i wojownicy imperium osmańskiego. Bejowie i inni dostojnicy państwowi czekają na sułtana Ahmeda I, który właśnie objął tron po śmierci ojca, Mehmeda III. Już dawno powinien się pojawić, ale drzwi pałacu ciągle pozostają zamknięte. Napięcie rośnie, w końcu wrota się otwierają, ale młody padyszach Ahmed się cofa, blady i przerażony nie może złapać tchu. W końcu wychodzi do poddanych, bardzo się stara, ale to raczej zagubione dziecko niż władca potężnego kraju. Nic dziwnego, ma tylko 13 lat i jest jednym z najmłodszych sułtanów imperium osmańskiego, padyszachem, władcą świata sunnickiego oraz kalifem muzułmańskich sunnitów. 

W hierarchii nadwornej Osmanów kobiety dzieliły się m.in. na matki sułtanów (valide sultan), kobiety, które urodziły władcom synów (haseki) oraz sułtańskie nałożnice (ikbal). Matka sułtana zajmowała niezwykle ważną pozycję, w praktyce była drugą osobą po samym władcy, ale od XVI wieku obserwujemy sytuację, kiedy również haseki i ikbal - zwłaszcza taka, która urodziła syna sułtańskiego - mogła stać się najpotężniejszą kobietą w państwie osmańskim. 

Sułtan Ahmed I zakochuje się w Anastazji która tak jak dawniejsza Hurrem sułtana Sulejmana z XV wieku, to branka, Greczynka. Sama wybrała sobie imię Kosem (Ambitna, Przewodniczka, Liderka), które jej małżonek zatwierdził. Zanim stała się najpotężniejszą kobietą imperium, była żywym "prezentem", jaki Ahmedowi zrobiła jego babka Safije (rywalka sułtanki Nurbanu o władzę nad haremem). Subtelna blondynka Kosem - jak na początku Hurrem - też sprawia kłopoty w haremie. Kilka razy próbuje uciekać, wojuje z pilnującą haremu kalfą Cennet, do furii doprowadza matkę Ahmeda sułtankę Handan i szczerze nienawidzą jej wszystkie nałożnice, ale na tym podobieństwa się kończą. 

Anastazja Kosem - w przeciwieństwie do Roksolany Hurrem - nie chce być nałożnicą sułtana Ahmeda I. Uważa się za wolną kobietę, której czci by to uwłaczało. Pragnie tylko wrócić do rodziny, nie przestrzega dworskiej etykiety, a gdy w końcu wystrojona zostaje wysłana na noc do komnaty Ahmeda I jako nałożnica, zamiast - jak jej ruda poprzedniczka - widowiskowo zemdleć w jego ramionach, gryzie go w palec. Sułtanka Kosem i padyszach Ahmed I dojrzewają razem, kiedy się spotykają mają zaledwie po 15 lat. Powoli rodzi się miłość. Ahmed, choć często korzysta z uroków haremu, w stosunku do Anastazji jest delikatny i cierpliwy. Do niczego jej nie zmusza. Nawet jeśli między nimi nie iskrzy na początku tak bardzo jak między Hurrem i Sulejmanem, to początki ich historii są naprawdę obiecujące. 

Wyróżnia się dwa okresy jej cesarskiej regencji na tronie imperium osmańskiego: pierwszy od 10 września 1623 do 18 maja 1632, a drugi od 8 sierpnia 1648 do 2 września 1651 roku. Regentką następczynią została jej synowa sułtanka Turhan Hatice (1627 – 4 sierpnia  1683). Jako rywalkę miała pochodzącą z Rumelii sułtankę Mahfiruz Hatice (1590-1620), pierwszą nałożnicę sułtana Ahmeda I i matkę Osmana II, jednak szybko pozbyła się rywalki tak, że historia nie wiele o niej pamięta, chociaż formalnie ta miała wyższą rangę jako pierwsza z trzech głównych żon sułtana. 

W kolejności urodziła sułtanowi Ahmedowi I następujących synów i córki, z których tylko ośmioro żyło dłużej: 

- Księcia (Szechzade) Mehmeda (8 marzec 1605 - 12 kwiecień 1621); stracony na rozkaz Osmana II; 

- Sułtankę Ayşe (1605 – May 1657) 

- Sułtankę Fatmę (1606 – 1670) 

- Sułtankę Gevherhan (1608 – 1660) 

- Sułtanka Hanzade (1609-23 wrzesień 1650)

- Księcia (Szechzade) Orhana (1609 - 1612)

- Księcia (Szechzade) Selima (27 czerwiec 1611 - 27 lipiec 1611)

- Księcia (Szechzade) Murada (16 czerwiec 1612 - 9 luty 1640), 17-ty sułtan imperium (1623-1640) i 96 kalif; 

- Sułtankę Bumaz Atike (1614 – 1675); najdłużej żyła z dzieci Kosem i Ahmeda I;  

- Księcia (Szechzade) Kasima  (zima 1614 – 17 luty 1638); od 1635 następca tronu; 

- Księcia (Szechzade) Sulejmana (1615 – zamordowany 27 lipca 1635); stracony na rozkaz Murada IV;

- Księcia (Szechzade) Ibrahima (5 listopad 1615 - 12 sierpień 1648); 18-ty sułtan imperium (1640-1648) i 97 kalif; 

- Sułtankę Zеуnер (1616 - 1620)

Po śmierci męża w 1617 została wygnana do starego pałacu z rozkazu pasierba – Osmana II (3 XI 1604 - 20 V 1622). W rezultacie prześladowania janczarów obwinianych o przegranie Bitwy pod Chocimiem i intryg, sułtan Osman II nie był darzony sympatią. W 1622 został zorganizowany bunt, który prawdopodobnie zorganizowała sama Sułtanka Kösem. Wróciła do łask w 1623 roku, kiedy sułtanem został jeden z jej synów – jedenastoletni Murad IV. Jako pierwsza kobieta w historii została mianowana nie tylko valide, a formalną regentką małoletniego władcy. Formalnie została regentką (naib-i-sultanat) w dniu wyniesienia jej małoletniego syna na tron - 10 września 1623 stając się cesarzową imperium osmańskiego. Podczas jego rządów, sułtanka Kösem władała imperium, uczęszczając na spotkania rady Dywanu (rządu) nawet po 1632, kiedy sułtan Murad IV osiągnął pełnoletność i przejął pełnię władzy. 

W czasie pierwszej regencji sułtanki Kosem imperium osmańskie popadło w anarchię, perscy Safawidzi najechali i zajęli Irak, w północnej Anatolii wybuchło powstanie buntowników, a w 1931 roku zbuntowani janczarzy szturmowali pałac sułtański zabijając między innymi wielkiego wezyra w czym Murad IV miał swój udział. Murad IV obawiał się, że spotka go taki sam los jak jego starszego brata Osmana II. Nie dawał także rady zwalczać nabrzmiałej korupcji jaka powstała za poprzednich sułtanów, dopóty nie miał pełni cesarskiej władzy. Dopiero w latach 1630-1632 zdołał przejąć pełnię władzy i znacząco ukrócić rządy dotychczasowych urzędników tyranizujących społeczeństwo. Przywrócił świetność imperium osmańskiego; przeprowadził reformy wewnętrzne, skonfiskował część wielkich majątków ziemskich, zakazał (pod groźbą kary śmierci) palenia tytoniu wprowadzonego do dawnej Turcji przez Ahmeda I, zakazał spożywania alkoholu i kawy (choć sam był alkoholikiem); walczył z korupcją w administracji państwowej, zreorganizował armię, ograniczając potęgę janczarów i sipahich (rycerzy). 

Murad IV kontynuował wojny z Persją, która w 1622 zajęła Bagdad, a następnie obszar Vanu i Mosulu. W toku dwóch kampanii zbrojnych (1623-39) zabezpieczył swą władzę we wschodniej Anatolii, okupował Tebriz, a w 1638 roku zdobył Bagdad odbijając go irańskim Safawidom. Dowodził wyprawą na Półwysep Arabski, wykazując się talentem strategicznym i umiejętnościami dowódczymi. Wojna przeciw Persji zakończyła się w maju 1639 roku traktatem w Kasr-e Szirin, który przyznawał Mezopotamię i wschodnią Anatolię Osmanom, w zamian za zrzeczenie się na rzecz Persji Azerbejdżanu. W okresie jego panowania stosunki dyplomatyczne z Polską były napięte, w roku 1632 próbował zawrzeć antypolską koalicję z Rosją, dwa lata później szykował wyprawę przeciwko Polsce, która jednak nie doszła do skutku. Murad IV znany był z okrucieństwa i był takżde ostatnim sułtanem osmańskim, który dowodził osobiście wojskiem w polu. 

W 1640 sułtan Murad IV zmarł z powodu marskości wątroby, co jak widać, nawet władcom alkoholizm nie służy. Na łożu śmierci nakazał wykonać egzekucję młodszego brata, chorego psychicznie z powodu trzymania w areszcie pałacowym Ibrahima I, lecz rozkaz nie został nigdy wykonany z obawy o wygaśnięcie dynastii osmańskiej i smierci Murada IV zaraz po jego wydaniu. Wobec tego następnym sułtanem został właśnie jego jego młodszy brat Ibrahim. 

Kiedy na tronie w 1640 roku zasiadł sułtan Ibrahim I, okazał się zbyt niestabilny psychicznie by rządzić, więc władzę nadal sprawowała sułtanka Kösem. W krwawych pałacowych rozgrywkach Ibrahim I zdołał przeżyć dzięki temu, iż uważany był za człowieka niegroźnego pod względem politycznym, zaś kiedy w końcu Murad IV wydał wyrok śmierci na niego, zmarł przed jego wykonaniem, co sprawiło, że Ibrahim zachował życie i mógł objąć tron po znienawidzonym przez siebie bracie. Brak zdolności politycznych nowego sułtana doprowadził do utraty w 1646 Tenedosu po tym, jak sam wszczął wojnę z Wenecją o Kretę. Charakteryzowała go natomiast wysoka skłonność do okrucieństwa i wyuzdania seksualnego. Według relacji jednego z kronikarzy dopuszczał się gwałtów na dziewicach sprowadzanych w tym celu z jego rozkazu do pałacowego ogrodu. 

Sułtan Ibrahim I między innymi rozkazał wymordować cały swój harem liczący 280 niewolnic, by uśmierzyć zazdrość konkubiny nazywanej "Kostką Cukrą". Związane w worku ofiary utopiono w rzece. Bezmyślna i chorobliwa brutalność i niezrównoważenie psychiczne sułtana Ibrahima I przyczyniły się do jego obalenia, gdy jedyna ocalała z pogromu nałożnica zrelacjonowała występek władcy tureckiemu ludowi. Utraciwszy władzę, Ibrahim I został zamknięty w klatce, a następnie zgładzony poprzez tradycyjne wówczas uduszenie cięciwą z łuku. W wyniku przewrotu pałacowego został usunięty z urzędu i tradycyjnie uduszony cięciwą w 1648 roku.

Nowym władcą imperium w 1648 roku został siedmioletni wówczas syn Ibrahima, sułtan Mehmed IV, a sułtanka Kösem ponownie ogłosiła się regentką Imperium Osmanów.  W 1651 roku, gdy matka sułtana Mehmeda IV, Turhan Hatice usłyszała o tym, że sułtanka Kösem zamierza zdetronizować jej syna Mehmeda IV i zastąpić go kolejnym wnukiem, z pomocą głównego zarządcy haremu zaplanowała zabójstwo. Sułtanka Kösem, nazywana wtedy Büyük Valide (Wielką Valide), została uduszona własnymi włosami. Zmarła zamordowana w Konstantynopolu, ówczesnej stolicy imperium osmańskiego. 

Wedle historyków jej rządy były czasem chaosu i spustoszenia skarbu państwa tureckiego. Kösem została pozbawiona życia na rozkaz własnej synowej Sułtanki Turhan. Wydarzenia z okresu panowania kobiet (tzw. sułtanat kobiet) spowodowały niechęć wielu przedstawicielek płci pięknej do angażowania się w sprawy państwowe. Po śmierci została pochowana w mauzoleum męża Ahmeda I znanym jako Błękitny Meczet. Po śmierci była nazywana "Valide-i Maktule" czyli Zamordowaną Matką lub "Valide-i Șehide" czyli Matką Meczenniczką. Sułtanka Kosem znana była ze swej działalności charytatywnej, podobnie jak wcześniej słowiańska sułtanka Hurrem, a także z tego, że swoich służących i służące obdarzała wolnością już po trzech latach służby. 

Piękna jest lista tureckich tytułów sułtanki Kosem: 

Haseki Mâh-Peyker Kösem Valide Sultan

Büyük Valide Sultan

Naib-i Saltanat

Valide-i Muazzama

Valide-i Muhtereme

Sahibet-ül Makam

Valide-i Kebire

Der-i Devlet

Ümmü'l Mümnin

Ulu Valide

Valide-i Maktule

Valide-i Şehide

Osłabienie władzy centralnej w Turcji osmańskiej w połowie XVII wieku wiązało się ze wzrostem wpływów kobiet haremu na sułtana i bieg spraw państwa. Stało się to widoczne zwłaszcza po detronizacji i zamordowaniu sułtana Ibrahima I w 1648 roku. Tron objął wówczas jego najstarszy syn, Mehmed IV, liczący sobie sześć lat. Faktyczna władza przeszła w ręce jego babki, sułtanki Kösem. Odbyło się to kosztem matki Mehmeda IV, Turhan Hatice, która przy Ibrahimie I nosiła tytuł haseki sułtan. Podjęła jednak walkę o odzyskanie należnej sobie pozycji i wskutek intryg dworskich doprowadziła do zamordowania sułtanki Kösem w 1651 roku. Odtąd przez pięć lat sama sprawowała faktyczną władzę jako walide sułtan – matka sułtana i władcza następczyni sułtanki Kosem. Padyszach Mehmed IV znany jest w Polsce najbardziej z porażki tureckiej armii w bitwie pod Wiedniem 11/12 września 1683 roku. Sułtan Mehmed IV panował aż do 8 listopada 1687 roku, zdetronizowany po przegranej tak zwanej bitwie pod Mochaczem (właściwie bitwie pod Nagyharsány), a zmarł w Edyrne 6 stycznia 1693 roku.