Sułtanka Hurrem - Roksolana Imperium Osmanów

Sułtanka Hurrem - Anastazja Lisowska - Roksolana - Róża Osmanów

Haseki Hürrem Sultan nazwisko panieńskie Aleksandra lub Anastazja (Nastia) Lisowska - znana jako La Rossa (Róża), Ružica, Roxolana, Roksolana lub Ruslana po ukr. Роксолана, imię perskie Churrem (Khurram), po arabsku Karima, także Hürrem lub Hürren (wymawiamy: Chiurrem z akcentem na literę e), ur. 25 lutego 1499 w miejscowości Rohatyń, zm. 15 kwietnia 1558 w Stambule – konkubina (od około 1520 roku), a w końcu żona (od 1534 r.) sułtana Turcji Sulejmana Wspaniałego, matka sułtana Selima II Pijaka (Opoja). Formalnie, czwarta w kolejności faworyta w haremie Sułtana Sulejmana Kanuni (Sulaymān al-Qānūnī) czyli Prawodawcy. Najpewniej była córką prawosławnego ruskiego kapłana prawosławnego z Rohatyna leżącego w Galicji na Rusi Czerwonej - ówcześnie terytorium Królestwa Polskiego, współcześnie Ukrainy. Według XIX-wiecznej i wcześniejszej literatury Roksolana urodziła się jako Anastazja (Nastia) lub Aleksandra Lisowska. W młodym wieku trafiła do niewoli tureckiej – najpewniej w czasie najazdu Tatarów na Rohatyń (68 km od Lwowa) i województwo rusińskie w 1509 roku, (najczęściej przyjmuje się lata 1505-1510) prawdopodobnie jednak nieco później, gdyż porwana miała zostać około 14/15-tego roku życia, chociaż mogła się urodzić nieco wcześniej. Około 1520 roku trafiła do sułtańskiego seraju i stała się jako niewolnica nałożnicą Sułtana Sulejmana Wspaniałego. 

Sułtanka Hurrem - Roksolana - Anastazja Lisowska

Ojcem Sułtanki był formalnie Hawrył Lisowski, a matką Leksandra Lisowski czyli Ola Lisowska, chociaż stosowany w listach do polskich królów epitet "siostra króla polskiego" daje wiele do myślenia, także na temat tego jak nasi królowie szaleli z poddanymi na swoich wyprawach wojennych i co po nich mogło się urodzić. Jej formalny ojciec zmarł, gdy miała 14 lat, a jej matka wydała ją za mąż za sąsiada Stefana, gdyż nie miała za co utrzymać jej przy życiu, gdyż wdowy po popach nie dziedziczyły majątku męża popa z cerkwi, chociaż wspominana jest także jako karaimka. Z powodu biedy próbowała popełnić samobójstwo rzucając się z urwiska, ale została odratowana, a matka zaraz poszukała jej męża o imieniu Stefan, jednak w noc poślubną Tatarzy napadli na miejsce gdzie żyła i jako młodą jeszcze panienkę, której mąż Stefan nie zdążył skonsumować uprowadzili tak zwanym czarnym szlakiem na Krym w charakterze branki czyli towaru na sprzedaż dla haremowych bogaczy. Była kształcona na Krymie w specjalnej szkole dla haremowych niewolnic, którą prowadzili Wenecjanie, gdzie imam tatarski zmusił ją do przyjęcia islamu. Poznała tam też swoją pierwszą miłość z serca, młodego wenecjanina Marka znanego z zamiłowania do malarstwa i poezji. Pełne nazwisko Anastazji czy Aleksandry jako późniejszej Sułtanki Hürrem z tytułami to: Devletlu İsmetlu Hürrem Haseki Sultan Aliyyetü'ş-Şân Hazretleri. Sułtanka oznacza Królową, a właściwie Cesarzową Imperium Otomańskiego, gdyż Turcja w owym czasie była Cesarstwem Otomanów. Haseki Sultana oznacza tyle, co Główna Żona w haremie sułtańskim dworu Otomanów. 

W 1521 urodziła sułtanowi Sulejmanowi syna Mehmeda. Miała doprowadzić do usunięcia dotychczasowej konkubiny sułtana Mâhidevrân (z domu Rosne Pravane) od łask Sulejmana. Swój silny wpływ na Sulejmana wykorzystała do zapewnienia następstwa tronu jednemu ze swoich synów. Urodziła sułtanowi po Mehmedzie kolejno córkę Mihrimah i synów Abdullaha (zmarłego w dzieciństwie), Selima (przyszłego władcę), Bajazyda i Dżihangira. W walce o wpływy na dworze rzekomo doprowadziła do zamordowania najstarszego syna Sulejmana (ze związku z Mâhidevrân), Mustafy (1553), oraz wcześniej wielkiego wezyra Ibrahima Paszy (1536), jednak brak wyraźnych historycznych dowodów na tę pochodzącą z ludowych opowieści i legend wersję zdarzeń. W rzeczywistości na dworze osmańskim już przez około stulecie panowały zwyczaje podejmowania walki o tron przez uznanych, uprawnionych synów dotychczasowego władcy po jego śmierci. Istniało prawo do pokonania i zabicia braci w walce o tron po ojcu, co pokazuje, że czasy były brutalne, a zwyczaje epoki ponure, chociaż przepych w pałacach był wielki, a żarliwość religijna na pokaz potężna. Chociaż religia religią, to kultura i architektura szły swoją drogą, a brutalne plemienne zwyczaje, niewolnictwo i absurdalna prawa zwyczajowe, także prawa dworskie szły swoją drogą. 

Zmarła wedle najczęściej powtarzanej wersji historii zmarła wiosną 15 kwietnia 1558 w Pałacu Topkapi w Konstantynopolu i została pochowana w dzisiejszym Stambule, w meczecie Sulejmana Wspaniałego, chociaż istnieją odosobnione dane wskazujące, że mogła umrzeć dopiero po śmierci Sułtana Sulejmana, co by oznaczało jednak, że przez kilka lat, a nawet 10 lat żyła gdzieś w ukryciu lub odstawce. Wpływ sułtanki Hürrem na cesarski dwór Imperatora Sulejmana stał się legendarny, a historie walk i spisków dworsko-haremowych pomiędzy nałożnicami Cesarza Sulejmana stał się przedmiotem opowieści tureckich poetów i pieśniarzy, jednak wiele z tych historii to tylko domysły i opowieści ludowe bez dowodów w faktach historycznych, chociaż wdzięczne dla filmowców czy aktorów teatralnych. Sułtanka Hürrem wedle opowieści i legend złamała trwającą ponad 200 lat tradycję, że kobiety z haremu Sułtana są niewolnicami, uzyskała wyzwolenie stając się kobietą wolną, a następnie doprowadziła do ślubu stając się legalną żoną władcy o silnych wpływach. Oczywiście wzbudzało to zazdrość innych niewolnic żyjących w cesarskim haremie Imperatora Otomanów. 

Sulejman Wspaniały stał się pierwszym od czasów cesarza Orhan Gazi panującego w latach 1326 do 1362, który miał w haremie legalnie poślubioną małżonkę (wolną kobietę), gdyż za małżonki władcy jedynie uchodziły na zasadzie pełniącej obowiązki żony te nałożnice haremowe, które urodziły władcy syna oraz miały akceptację i poparcie przełożonej haremu, którą zwyczajowo był matka panującego władcy. Matka i po części przełożony eunuch haremu ustalali grafik dla nałożnic, co oznaczało, że matka władcy decydowała o tym, kiedy jej syn i z kim sypia w haremie, a eunuch miał w praktyce dopilnowywać, czy właściwa nałożnica trafiała do sypialni władcy. Niewątpliwie, kolejna sprowadzona niewolnica miała niewielkie szanse na to, aby więcej niż jeden raz trafić do alkowy sułtana, a te które tam trafiły najczęściej wydawano za mąż i odsyłano na zsyłkę do odległych prowincji. Podstawową regułą była zasada "zawsze świeży towar dla pana i władcy". Związek miłosny Sulejmana z niewolnicą Hurrem stał się wielkim dworskim mezaliansem, bardzo kłopotliwym dla matki sułtana będącej przełożoną całego haremu i preferowanych przez nią faworyt, gdzie wedle różnych danych było od kilkuset w latach chudych, do kilku tysięcy w latach tłustszych - nałożnic - przeznaczonych potencjalnie do jednorazowej konsumpcji seksualnej przez panującego sułtana. 

Sułtanka Hurrem (1499-1558) 

Roksolana czyli Hurren (Hurrem) była nazywana bóstwem z Lechistanu albo Uśmiechniętą Sułtanką, Hürren Sultan − gdyż tak określali pochlebcy żonę Sulejmana Wspaniałego. Zakupiona na targu niewolnic przez wielkiego wezyra Ibrahima Paszę, została podarowana Sulejmanowi Wspaniałemu do haremu. Potężny władca, którego gniewu lękali się poddani i wrogowie, nie spodziewał się, że ofiarowano mu największą miłość jego życia. Sułtan uległ czarowi słowiańskiej niewolnicy, która niezwykle szybko poradziła sobie z hierarchią Wielkiego Haremu i stała się jego faworytą. W nielicznych ocalałych dokumentach zachowała się bardzo pochlebna jej charakterystyka, a pisano, że w jej oczach widać głębię i inteligencję. Roksolana, będąc nadzwyczajnym strategiem i artystką polityczną, jak mistrz szachowy rozgrywała wszelkie ataki haremowych rywalek. Sułtanka Hurrem w obawie o konkurencję podobnież nakazała, by najpiękniejsze niewolnice zostały wydane za paszów, a inne wyzwolone. W 1530 roku wymogła na Sulejmanie ślub i stała się pierwszą żoną sułtana, a jak się później okazało, był to pierwszy i ostatni oficjalny ślub w dynastii Osmanów, nie licząc władcy z XIV wieku. W 1541 roku spłonął Stary Pałac, a Wielki Harem przeniesiono do siedziby sułtanów, Pałacu Topkapı. Sułtanka Hurrem znalazła się w samym centrum władzy. Tym bardziej, że Sulejman, wojownik o wiarę (ghazi), wciąż prowadził wojny i często był nieobecny w stolicy. 

Synowie Sułtanki to Şehzade Mehmed (1521-1543), Şehzade Abdullah (1523-1526), Sułtan Selim II (28 maja 1524 - 12 grudnia 1574), Şehzade Bayezid (spolszcz. Bajazyd 1525 - 25 września 1561), Şehzade Cihangir (Dżihangir 1531-1553), a jej jedyna córka to Księżniczka Mihrimah (1522-1578). Tytularne imię Şehzade oznacza Księcia, syna Sułtana (Króla, Cesarza). Cesarzowa Hurren w obiegowej opinii znana jest z wielu intryg dworskich dających jej w rezultacie nieformalną ale silną i wpływową pozycję w Imperium. W 1534 roku po śmierci matki Sułtana Sulejmana, królowej Ayşe Hafsa Sultana (Ajsza Hafiza), pobiły się haremowe nałożnice o wpływy, Mahidevran (Mâhidevrân lub czule Gülbahar czyli Wiosenna Róża) brutalnie pobiła Hurren, za co Sułtan Sulejman zesłał matkę swojego pierwszego syna razem z jej dzieckiem i głównym pretendentem do tronu Şehzade Mustafa, na prowincję, do stolicy prowincji Manisa, z grecka Magnesia. Śmierć w 1536 roku Pargalı İbrahim Pasha, który w 1523 roku został Wielkim Wezyrem Sulejmana Wspaniałego, wedle domysłów historyków i legend ludowych, była spowodowana tym, że w sukcesji do tronu wspierał Şehzade Mustafa syna rywalki Sułtanki Hurrem, którą była Mahidevram, pochodząca z książęcej rodziny. Śmierć Ibrahim Paszy mogła też być spowodowana tym, że zbytnio obnosił się ze swoją pozycją drugiej osoby po Sułtanie Sulejmanie oraz z powodów religijnych knowań, gdyż w ogrodach swojego pałacu posiadał wiele rzeźb o dużej wartości, czego islam surowo zakazywał, a religijni imamowie często doprowadzali do likwidacji takich osób, nawet jak były niemuzułmanami. Brak jest jakichkolwiek historycznych dowodów na to, że Sułtanka Hurrem miała jakikolwiek udział w zabiciu Ibrahima Paszy, chociaż tak sugerują dworskie plotki i rozpowszechniane wśród ludu opowieści. 

Intrygi Sułtanki Hurrem wedle domysłów ludowych i plotek miały doprowadzić do tego, że Sułtan Sulejman zamordował swojego Wielkiego Wezyra, chociaż bardziej prawdopodobne historycznie są inne powody, w tym zemsta Habsburskich posłów za podbicie Węgier. Ibrahim Pasza został zastąpiony przez Rüstem Pasha (Wielki Wezyr 1544-1553 i 1555-1561), który był mężem córki Hurrem, Księżniczki Mihrimah Sultany. W 1553 roku, w wyniku rzekomo kolejnych intryg Hurrem, Sułtan Sulejman nakazał w obawie o bunt i zamach stanu egzekucję Księcia Mustafa, syna Mahidevran, który wmieszany był w spisek odsunięcia Sulejmana Wspaniałego od władzy, co miało miejsce w czasie ekspedycji przeciwko Safanidom w Persji. Przypisuje się w plotkach i opowieściach ludowych sfabrykowanie listu z prośbą o pomoc w obaleniu Sulejmana do szacha Persji samej Sułtance Hurrem, jednak są to tylko domysły i plotki na które nie ma historycznych dowodów, a list mógł być rzeczywiście napisany przez młodego księcia żądnego władzy i zemsty w imieniu swojej matki Mahidevran. W owym czasie w Imperium Otomańskim całkiem dobrze działali grafolodzy badający porównawczo pismo i podpisy, a przecież tej sztuki od nich nauczyła się cała Europa, zatem podłożenie jakiegoś podrobionego listu zupełnie nie wchodziło w grę, a dwór sułtański stać było na najlepszych ekspertów w owych czasach. Pismo książąt i dworskich urzędników dla badań porównawczych przechowywano nawet w pałacowych archiwach. Po śmierci syna Mahidevran straciła status na dworze cesarskim i przeniosła się do Bursy (Prousa) w północno-zachodniej Anatolii, a jej życie stało się bardzo ciężkie. Nie zmarła w biedzie jedynie dlatego, że Selim II po objęciu tronu w 1566 roku wypłacał jej pensję z uwagi na dobrą pamięć jaką darzył ją w czasie, gdy była na dworze cesarskim. Książę Cihangir, najmłodszy syn Sułtanki Hurrem zmarł 21 listopada 1553 roku, w kilka miesięcy po śmierci przyrodniego brata księcia Mustafy, jak głosiła ówczesna wieść, z żalu po jego śmierci, gdyż był z nim w dzieciństwie mocno związany. 

Sułtanka Hurrem z Sułtanem Sulejmanem

Po straceniu księcia Mustafa, Sułtan Sulejman odwołał ze stanowiska Wielkiego Wezyra Rüstem Paszę, gdyż wojsko powszechnie obwiniało go o spowodowanie śmierci księcia, następcy tronu. W październiku 1553 roku wielkim wezyrem został Kara Ahmed Pasha, jednak po dwóch latach stał się ofiarą pomówień spreparowanych rzekomo  przez Sułtankę Hurrem, która miała dążyć do przywrócenia na stanowisko swojego protegowanego zięcia Rüstem Paszę. Wielki Wezyr Kara Ahmed Pasha został uduszony we wrześniu 1555 roku, po czym Rüstem Pasza ponownie objął stanowisko Wielkiego Wezyra. Sulejman złamał jeszcze jedną tradycję haremowo-dworską w Imperium Otomanów, mianowicie odsyłania zestarzałych konkubin na prowincje Imperium. Pozwolił Sułtance Hurrem pozostać z nim na dworze aż do jej śmierci, oczywiście, o ile wersja jej śmierci już w 1558 roku jest prawdziwa. Wcześniej konkubiny i nałożnice nie miały prawa powrotu na dwór cesarski, chyba, że ich syn został następcą tronu, wtedy obejmowały funkcję przełożonej haremu zarządzając konkubinami syna. Sułtanka Hurrem aż do swojej śmierci, o ile nie była sfingowana, była doradczynią swojego męża w sprawach wagi państwowej oraz w polityce zagranicznej. Istnieje możliwość, że została przez Sulejmana usunięta po cichu z dworu, z powodu rzekomego wykrycia i nagłośnienia sprawy ochrzczenia najmłodszego syna w cerkwi prawosławnej w Konstantynopolu, co dla muzułmanów oznacza odstępstwo od wiary i śmierć matki, która formalnie przyjęła islam. 

Z dzieci Sułtanki Hurem, jej syn Mehmed zmarł tragicznie zakażony śmiertelną chorobą przez wynajętych zabójców nasłanych przez obsesyjnie żądną władzy sułtankę Mahidevran w 1543, Dżihangir zmarł w czasie trwania wojny w Persji w 1553 kilka tygodni po straceniu Mustafy (z żalu za straconym przyrodnim bratem), a Bajazyd został stracony w 1561/1562. Następcą Sulejmana Wspaniałego na tronie Imperium Osmańskiego został w 1566 Selim II, uważany za najmniej zdolnego z rodzeństwa, a do tego miał przydomek "Pijak" zapewne typowo polski, bo normalnie muzułmanie nie piją alkoholu. Ponieważ w 1543 roku zmarł tragicznie zamordowany na zlecenie Sułtanki Mahidevran nieodżałowany Książę Mehmed, pierworodny syn Sulejmana i Hürrem, a dalej, „po śmierci Dżihangira w czasie wojny w Persji (1553) i straceniu zdolnego Bajezida (1562), którego wyniesienia pragnęła Roksolana, tron mógł objąć Selim, sprawca tego ostatniego mordu”. Doszło do tego w 1566 roku, osiem lat po śmierci Sułtanki Hürrem. Sułtan Sulejman oficjalnie przeżył zatem swoją ukochaną o osiem lat, a jego następca Selim II, zwany Opojem lub Pijakiem, nie jest – delikatnie mówiąc – zbyt cenionym osmańskim władcą. „Był narkomanem i pijakiem, nie politykiem. Faktycznie cały okres jego panowania rządził wielki wezyr Mehmed Sokollu” – opowiada prof. Kołodziejczyk.

Wedle tureckiej historii, szóste dziecko, a piąty syn Sułtana Sulejman i Sułtanki Hurem, książę Dżihangir zmarł w Aleppo mając ukończone 22 lata w czasie, gdy trwała wojna Turcji z Persją, a przyczyną jego śmierci był straszliwy żal po śmierci ukochanego przez niego brata przyrodniego Mustafy czyli głęboka depresja (nie mówi się wprost o samobójstwie, zwykle o ataku serca, czasem o przedawkowaniu syropu z opium którym łagodzono ból psychiczny). Załamał się nie tylko tym, że jego brat Mustafa został zabity, ale także tym w jaki sposób zginął. Sułtan Sulejman wedle historii tureckiej zmusił Dżihangira do oglądania egzekucji księcia Mustafy w swoim namiocie jako przestrogi przed zdradą i knuciem przeciwko sobie. Widok ten załamał Dżihangira tak, że bardzo ciężko zachorował i zmarł kilka tygodni po śmierci swojego brata Mustafy, dokładnie zmarł w czasie swojej podróży czy wycieczki w okolicy Aleppo w Syrii, gdzie przebywał obóz sułtański w czasie wojny z Persją. Książę Dżihangir był mistrzem kaligrafii, był także młodym utalentowanym poetą, pisał wiersze i poematy w stylu zarifi. W czasie wojny z Persją dokumentował bitwy swoim poetyckim piórem. Nie uczestniczył w wojnie z powodu wrodzonego kalectwa, problemów z kręgosłupem i ręką. Książę Mustafa opiekował się nim i bronił nawet przed jego rodzonym bratem, który wyśmiewał się z jego niedołężności i niezdolności do udziału w bitwach za co bardzo się lubili. Nie pretendował z powodu swojego garba, problemów z kręgosłupem i ręką do tronu osmańskiego, formalnie zrzekł się wszelkich roszczeń do tronu z powodu kalectwa, gdyż nie mógł zostać janczarem - wojownikiem. 

Wraz z mężem stała się Sułtanka Hurrem bohaterką wielu utworów artystycznych, m.in. symfonii C-dur Haydna z 1777. Roksolana była adresatką listów i poezji miłosnej Sulejmana. Miała prawdopodobnie wpływ na politykę zagraniczną Turcji; zachowały się jej dwa listy do króla Polski Zygmunta Augusta, w których wyrażała współczucie po śmierci Zygmunta Starego. Istnieje teoria, że dość łagodna polityka Sulejmana wobec Polski wynikała z wpływu Roksolany, czującej silne związki z rodzinną ziemią. Sułtanka była znana z licznych fundacji budowli religijnych (jako pierwsza kobieta w Turcji), głównie meczetów i szkół koranicznych (m.in. w Stambule, Mekce, Medynie, Adrianopolu). 

Imię Roksolana pojawiło się w literaturze francuskiej i włoskiej; oznaczało jej pochodzenie z Rusi i występowało w formach Roxolana, Roxolane, Roxelane, Rosanna, la Rossa. Imię Hürrem, nadane przyszłej sułtance w haremie, oznaczało z kolei „Radosna”, „Pogodna”, „Kwitnąca”. Wskutek informacji od Samuela Twardowskiego, który w swojej relacji z poselstwa w Turcji w latach 1621–1623 nagłośnił sprawę nazywania Roksolany „siostrą króla polskiego”, powstała legenda o królewskim pochodzeniu sułtanki, która może jednak mieć ziarnko prawdy, gdyż polscy królowie i dworzanie lubili rozrzucać plemniki w łonach swych poddanych, szczególnie w czasie wypraw wojennych. Wedle wersji historycznie oficjalnej chodziło o symboliczne nazywanie sułtana „bratem króla Polski”, a w konsekwencji jego żony – „siostrą króla”, jednak stosowany był przydomek siostry króla Lechitów wobec Hurrem na osmańskim dworze, co daje pole do rozmaitych domysłów, tym bardziej, że pierwsze historycznie poważne relacje o pochodzeniu Hurem zostały napisane przynajmniej 30 lat po jej śmierci. 

Rozważając kwestię wybujałych być może ambicji polskiej branki z Rohatynia, nie można zapominać, że zajmowała się też działalnością charytatywną. Zapewne w trosce o swoją popularność wśród prostego ludu, plotkującego o jej „czarach”, ale może i w odruchu dobrej woli. W końcu sama wiele w życiu przeszła. Kazała zbudować kompleks Haseki Sultan, gdzie były szkoła, szpital (funkcjonujący do dziś), biblioteka, hamam (łaźnia). Postawiła też kuchnię dla biednych obok meczetu Ayasofia (Hagia Sofia). Najbardziej znana pamiątka po Roksolanie znajduje się obok obleganego przez turystów meczetu Sulejmana Wspaniałego w Stambule. To mauzoleum, wzniesione przez Sinana, genialnego architekta sułtana. Wnętrze tego miejsca pamięci bardzo pasuje do tureckiego imienia Hürrem, co znaczy „Pogodna” lub „Kwitnąca”. Wyłożone jest bowiem kafelkami z Izniku, przedstawiającymi rajski ogród. Tak to „Róża Kipczaku” - jak nazywał ją Sulejman Wspaniały w swoich wierszach, zakwitła nad Bosforem. Kipczak to stepy na zachód od Morza Czarnego. 

Sułtan Sulejman o Sułtance Hurrem - Roksolanie

W 2007 roku, w Mariupolu na Ukrainie muzułmanie otworzyli meczet imienia Roksalany dla upamiętnienia jej imienia i działalności charytatywnej w Mekce i Jerozolimie. Sułtan Sulejman Wspaniały pisał wielce romantyczne wiersze dla swojej słowiańskiej oblubienicy: 

Tajemnicza przyjaciółko, mieniąca się rybko, kochanko!

Sekretna powiernico, królowo piękności, sułtanko! (...)

Cudnowłosa, pięknobrewa, luba, zalotna wybranko!

Jak żyć bez ciebie, tyś mi pomocą, moja chrześcijanko!

Serce me pełne bólu, płaczę, jam Muhibbi szczęśliwy! 

Tronie w moim samotnym schronieniu, moje bogactwo, miłości moja, mój księżyca blasku! 

Moja najszczersza przyjaciółko, powierniczko, moje istnienie samo, mój padyszachu urody, moja Sułtanko, 

Życie moje, istnienie moje, czasie mego żywota, moje wino młode, moje niebo, 

Mój dniu wiosenny, moja miłości o radosnej twarzy, mój jasny dniu, moje kochanie, śmiejący się płatku różany.  

Rozkoszy moja, mój wina pucharze, moja gospodo, lampo, światło, świeco moja, 

Moja pomarańczo, mój granacie i gorzka pomarańczo, moja świecy śród nocy, 

Moje ogrody, słodyczy, różo, jedyna, co mnie nie smuci na tym świecie, 

Moja święta, mój Józefie, moje wszystko, królu w Egipcie mego serca, 

Mój Stambule, mój Karamanie, moja ziemio anatolijska, 

Mój Badachszanie, mój Kipczaku, mój Bagdadzie, mój Chorasanie, 

Moja żono pięknowłosa, skośnobrewa moja, moja miłości o figlarnych oczach, moja cierpliwa, 

Krew moja na twych rękach jeśli umrę, litości moja niemuzułmanko, 

Jestem pochlebcą pod twymi drzwiami, zawsze będę śpiewał twe pochwały, 

Ja, kochanek o udręczonym sercu, o oczach pełnych łez, ja Muhibbi, jestem szczęśliwy. 

Stałem się panem świata żebrząc u drzwi Twoich.

I choćby świat  się rozszalał jak spienione morze –

nie podniosę żagli, okręt twojej miłości jest mi kotwicą.  

W roku 1530, w pierwszej połowie XVI wieku do Imperium Otomanów należała cała północna Afryka, wielkie obszary w Azji i w Europie. Na sułtańskim dworze w Stambule byli obecni przedstawiciele dyplomatyczni wszystkich liczących się krajów Europy. Słowo haram, po turecku harem, w języku arabskim oznacza miejsca święte (m.in. Mekkę i Medynę), wymagające czystości religijnej, zakazane dla giaurów − niewiernych. Jednak haram to także kobieca część domostwa, do którego prawo wstępu miał jedynie właściciel, eunuchowie i służba. Niemal każdy bogaty muzułmanin posiadał harem. Jego wielkość określała stopień zamożności, pozycję i wpływy właściciela. Siłą napędową przy jego tworzeniu była polityka rodzinna oraz naturalnie seks. Ten ostatni dostarczał radości i przyjemności, ale był też narzędziem w walce o wpływy. Rola Wielkiego Haremu (arab. harem-i humyun) w systemie politycznym państwa Osmanów zaczęła rosnąć od połowy XV wieku. Padł wtedy Konstantynopol, który stał się stolicą imperium. Od tego czasu, dla uniknięcia roszczeń majątkowych i dynastycznych, sułtani wybierali żony spośród niewolnic. Mehmed II Zdobywca, który położył kres cesarstwu bizantyjskiemu, przestał być władcą plemiennym, a stał się imperatorem. W ręce zwycięzców wpadły niewyobrażalne bogactwa Bizancjum, a później kolejnych podbijanych państw w Azji, Europie i Afryce. Nieustanne wojny dostarczały miliony niewolników, którzy w mękach niewolniczej pracy zwykle nie żyli dłużej niż kilka do kilkanaście lat. Imperium osmańskie było największym odbiorcą niewolników i niewolnic w znanych nam historycznie dziejach ludzkości. 

Młode ładne dziewczęta sprzedawano do haremów bogatszych osób. Starsi, mężczyźni i kobiety, musieli ciężko pracować u swych właścicieli lub na galerach. Do haremu sułtańskiego trafiały najpiękniejsze branki. Były wśród nich chrześcijańskie niewolnice zdobyte podczas świętych wojen z niewiernymi, porwane przez piratów lub czambuły tatarskie i sprzedawane na targach. Tatarzy szczególnie są znani z handlu porwanymi dziećmi i dziewczynkami. Niewolnice zakwalifikowane do Wielkiego Haremu w Stambule - a nierzadko bywały to dziewczynki w wieku dziesięciu lat - poddawano starannym badaniom, ale ostateczną decyzję o ich przyjęciu podejmowała matka panującego. Następnie rozpoczynała się edukacja: nauka zasad islamu, języka arabskiego i perskiego, kaligrafii, etykiety dworskiej i posłuszeństwa, a także – czego domyślają się badacze – ars amandi. W zamkniętym świecie kobiet panowała sztywna hierarchia, a na jej szczycie była matka, żony oraz aktualne faworyty sułtana, chociaż przez 200 lat w sułtańskim haremie panowała tradycja, że sułtan nie brał ślubu z nałożnicami, a wysoką pozycję miały konkubiny dające szansę na następstwo tronu. Dostać się do tego kręgu było przedmiotem marzeń wszystkich pozostałych, a koniecznym warunkiem było zdobycie względów władcy. Sztywna, rygorystyczna etykieta dworska zakazywała niewolnicy spojrzeć na władcę czy odezwać się do niego jako pierwsza. Musiała czekać pokornie, aż sułtan ją dostrzeże. Wtedy główny eunuch, dyskretnie, aby nie wzbudzać zawiści innych, prowadził ją do sułtańskiej sypialni. Jednak niektóre inteligentne i ambitne kobiety potrafiły obejść te zakazy i skrupulatnie ustalone terminy spotkań w łożu. Fakt, że któraś została obdarzona łaską, był starannie odnotowywany w kronikach haremu, miał bowiem polityczno-finansowe konsekwencje. 

W największych tego rodzaju przybytkach jak haremy, przede wszystkim w posiadaniu władcy, znajdowało się nawet kilka tysięcy dziewcząt i kobiet, sułtanowi życia by nie starczyło, żeby poznać je wszystkie osobiście, a co dopiero spożytkować seksualnie. Można więc sobie wyobrazić tabun śmiertelnie nudzących się w haremie pań trzymanych w złotej klatce pilnowanej przez mężczyzn eunuchów czyli kastratów z wyciętymi jądrami, którzy jednak w skutek tego prostego zabiegu nie mogli dostarczyć tymże paniom rozrywki, a co ważniejsze, swemu panu potomków. Baby haremowe żarły się między sobą, wymyślały najróżniejsze intrygi nie tylko z samych nudów, ale przede wszystkim walczyły o dostęp do sułtańskiego łoża, a dzielnie im w tym sekundowali, równie nudzący się, eunuchowie. Być przez pana zauważoną, trafić do grafiku rozkoszy prowadzonego przez specjalnego funkcjonariusza zwanego dozorcą słowików, to droga do awansu, wyrwania się z beznadziei haremowego życia. Nastia Lisowska, zwana w Turcji Hurrem, a na Zachodzie Roksolaną, co oznacza po prostu Rusinkę, znalazła się w tłumie co najmniej równie pięknych kobiet w kolekcji pana największego państwa w historii, imperium otomańskiego, sułtana Sulejmana Wspaniałego. Przeżyli razem ponad trzydzieści lat, a sułtan Sulejman Wspaniały był w niej niezmiennie zakochany, pisywał dla niej przepiękne wiersze, a przede wszystkim, kiedy sam był daleko prowadząc kolejne wojny, co było zwykłym zajęciem ówczesnych władców, pozwalał jej rządzić państwem w swoim imieniu. Według niektórych przekazów Roksolana nie była nawet specjalnie urodziwa, choć bardzo zgrabna i wdzięczna. Niewątpliwie była osobą inteligentną i sprytną, świetnie radziła sobie w dworskiej dżungli, a także na pewno wymyślała i przeprowadzała jakieś intrygi, które ją wyniosły z tłumu niewolnic na sam szczyt władzy. Była też odważna, bo potrafiła ryzykując życiem zadrzeć z oficjalną żoną sułtana, a nawet postawić się jemu samemu. 

Pozycja w hierarchii i sytuacja materialna sułtańskiej faworyty zdecydowanie się poprawiały od samego początku jej przyjęcia do haremu. Mogła być to przecież przyszła matka syna, być może następcy tronu. Po tak doniosłym wydarzeniu niewolnica otrzymywała status kobiety wolnej, konkubiny lub nawet żony. Docierała w ten sposób na szczyt haremowej hierarchii. Prawo Proroka Muhammada nakazuje mężom równe traktowanie wszystkich kobiet, w tym równe zaspokajanie seksualne żon czy faworyt haremowych. Dlatego zaniedbywana pierwsza żona mogła się poskarżyć sędziemu, że panujący nie zaszczycił ją w trzy kolejne piątkowe noce, ale jak zawsze wśród równych były równiejsze, a mieszkanki haremu toczyły ciągłą walkę o zdobycie względów władcy, a potem o utrzymanie pozycji faworyty. Zdarzało się, że konkurentki umierały niespodziewanie po spożyciu zatrutego sorbetu lub tonęły w Bosforze. 

Chociaż Sułtanka Hurrem urodziła sułtanowi Imperium Osmanów czterech synów i córkę, co należało do rzadkości, to jednak część współczesnych przekazów o niej, z wyjątkiem dworskich pochlebców, jest krytyczna, a bywa, że niechętna: Padyszach, Cesarz Imperium tak kochał Sułtankę Hurrem i tak bardzo jej ufał, że aż niewolnicy dziwili się temu i mówili nawet, że sułtanka Roksolana zaczarowała padyszacha i że sama jest polską czarownicą. Podejrzenia mogły być słuszne, raz, że była córką kapłana prawosławnej cerkwi, a zatem znała silne sposoby modlitwy prawosławnej dzisiaj powszechnie nazywane szeptunkiem, a dwa, że w owych czasach w słowiańskiej jeszcze Polsce oraz tym bardziej na ziemiach Rusinów, na dzisiejszej Ukrainie Zachodniej tradycje szamańskie Słowian były bardzo silne, nawet silniejsze niż na terenach dzisiejszej Polski, a wiele rodzin słowiańskich kapłanów, żyrców dobrze się kamuflowało przed inkwizycją chrześcijańską jako kapłani chrześcijaństwa, w tym prawosławni popi. Część Turków zdecydowanie tłumaczyła wpływy Sułtanki Hurrem czarami, w których miała pomagać faworycie Sulejmana hiszpańska Żydówka Trongilla, acz owe czary mogły być zwyczajnymi szeptanymi modlitwami uprawianymi zarówno w prawosławiu jak i przez żydowskich chasydów. 

Niewolnicom z haremu nie wolno było nawet podnosić oczu na pana. Można więc łatwo sobie wyobrazić, że na tle pięknych, ale wyciszonych przed obliczem władcy i żebrzących o jego względy kobiet przebojowa, roześmiana, pogodna słowiańska dziewczyna kipiąca radością życia musiała się wyróżniać, jak rajski ptak w kurniku. Śmiejcie się, żartujcie i uśmiechajcie, dziewczyny, to zawsze działa – Sułtanka Hurren, rusińska Roksolana z ówczesnego Królestwa Polskiego w ten sposób podbiła imperium i serce władcy. Najskuteczniejszym przecież kosmetykiem w arsenale kobiety jest radosny śmiech, ale nie głupkowaty chichot, tylko radość i poczucie humoru, które jest uśmiechem inteligencji. Życzyć zatem pogody ducha każdej z kobiet, a świat będzie piękniejszy. Hürrem jak nazwano Rusinkę z Polski w sułtańskim haremie znaczy pogodna, radosna, kwitnąca, uśmiechnięta. Telewizja turecka nakręciła serial „Wspaniały wiek” (Muhtesem Yuzyil), opowiadający o prywatnym życiu Sulejmana, gdzie Hurrem (gra ją Niemka tureckiego pochodzenia) jest przedstawiona diabolicznie, jako bystra i bezlitosna intrygantka, mająca wpływ niemal na wszystko. Jednak z samej Turcji jest wiele protestów przeciwko takiemu diabolicznemu przedstawieniu tej władczyni jako głównie cynicznej intrygantki, gdyż jej rzeczywista działalność chociażby dobroczynna, wspomniana jest zaledwie w migawkach, jako potencjalnie mało interesująca dla widza żądnego kryminalnych sensacji w filmach. Sułtanka Hurrem finansowała też szpitale i jadłodajnie dla ubogich, w tym ufundowała pierwszy w Konstantynopolu i całym imperium szpital dla kobiet. 

Zgodnie z opinią większości poważnych badaczy Imperium Osmanów olśniewający przepychem ślub Hurrem z Sulejmanem Wspaniałym był początkiem tzw. sułtanatu kobiet. Śmierć Hurrem zwanej Roksolaną nie zatrzymała tego procesu, a od panowania największego sułtana z rodu Osmanów Sulejmana Wspaniałego (1520 – 1566) Wielki Harem stał się strukturą polityczną rządzoną przez matkę panującego sułtana (Valide Sultan). Opierał się na prawie koranicznym, które głosiło, że "głos matki jest głosem Boga", oraz zwyczajach przejętych od innych ludów. Głównym celem jego istnienia było zapewnienie ciągłości cesarskiej dynastii. Sułtańskie matki wychowujące swych synów na przyszłych władców były strażniczkami praw suwerena. Podstawą było bezwzględne zaufanie władcy do matki, który jej zawdzięczał wszystko, także tron sułtański, i tylko jej mógł zaufać. Mieszkał z nią do 12-tego roku życia i dzielił jej strach o przyszłość. Niepisane prawo sukcesji ustanowione przez Mehmeda II Zdobywcę w XV wieku głosiło, że ktokolwiek przejmie władzę najwyższą, uśmierci swych braci, żeby dać wytchnienie światu. Oznaczało to wyrok śmierci dla tych potomków sułtana, którzy nie odziedziczyli po nim tronu, a taka sytuacja skłaniała mieszkanki haremu do twardej walki o władzę i życie swojego potomstwa oraz o swoją pozycję. Hurrem stała się po części zakładniczką konieczności walki o życie swoje i swoich dzieci, gdyż takimi prawami rządził się harem i cesarski dwór Imperium Otomanów. 

Wielki Harem od czasów Sułtanki Hurrem powoli stawał się najważniejszą instytucją władzy w państwie Osmanów, pewnym zalążkiem emancypacji dworskich kobiet w ramach ówcześnie panujący warunków i zwyczajów. Padyszachów w rządach zaczęły wyręczać matki i żony, które poprzez uległych sobie ludzi objęły kontrolę nad państwem. Wywierały wpływ nie tylko na sytuację wewnętrzną, ale i politykę zagraniczną. Niekiedy wręcz osobiście spotykały się z różnymi zachodnimi politykami. Oczywiście stosownie do zasad religijnych rozmawiały z osłoniętą twarzą lub przez zakratowane okno, gdyż w islamie generalnie kobiecie nie godzi się pokazywania lica i wdzięków przypadkowym obcym mężczyznom. Wielką pomocą służyli im eunuchowie wyżywający się w intrygach dworskich. Następcy Sulejmana prowadzili głównie batalie haremowe i byli coraz bardziej oderwani od życia i rządzenia rozległym imperium. Trwający 130 lat sułtanat kobiet to ewenement w historii islamu i państwa tureckiego Imperium Osmanów. Po Sułtance Hurrem czyli naszej Ananstazji Roksolanie było wiele takich, które sięgnęły po władzę, m.in. żona syna Sulejmana Wspaniałego, Księżniczka Światła, Nur-Banu (1525-1583). Ta wykształcona, inteligentna kobieta doskonale radziła sobie w Pałacu Topkapı. Przez dziewięć lat z powodzeniem rządziła imperium (była nawet pierwszą oficjalną regentką) wraz z wielkim wezyrem i synową. Pochodziła z weneckiej arystokracji. Jej krewnym (lub ojcem, co nie jest wyjaśnione) był sam doża Nicole Venier. W 1537 roku została porwana i  przekazana do Wielkiego Haremu, gdzie stała się ulubioną żoną Selima II i matką Murada III. Nur-Banu korespondowała z Katarzyną Medycejską, matką kilku królów Francji. 

Przykładem postępowania, walki o swoje życie i pozycję dla haremowych kobiet sułtanów była Sułtanka Hurrem, a ciekawą postacią sułtanatu kobiet była panująca później  synowa Nur-Banu znana jako Safiye (Czysta), Albanka z pochodzenia. Porwana przez tureckich piratów, trafiła do haremu, a po latach, jako żona Murada III, odgrywała ważną rolę polityczną. Za jej czasów Turcja nawiązała stosunki dyplomatyczne z Anglią, do Stambułu przypłynął wtedy pierwszy angielski okręt wojenny. Safiye wymieniała prezenty z królową Elżbietą I. Otrzymała m.in. wspaniały powóz, którym uwielbiała jeździć po Stambule, ku zgorszeniu duchownych muzułmańskich. Rządziła imperium w imieniu męża, a potem syna, sułtana Mehmeda III, aż do niespodziewanej śmierci w 1618 roku. W Stambule mówiło się, że nieznani sprawcy udusili ją we własnym łóżku, na zlecenie Republiki Genui, ale jak było naprawdę, tego nie wiemy. 

Historycy znający biegle sprawy Imperium Otomanów uważają, że najbardziej wpływową osobą epoki sułtanatu kobiet była sułtanka Kösem (1584 −1651), zwana Przewodniczką. Z pochodzenia Greczynka Anastasia czyli Nastka tak jak polska Rusinka Roksolana, także córka duchownego, została oficjalną kochanką księcia Ahmeda I, kiedy miała 15 lat (Ahmed był w tym samym wieku). W 1603 roku Ahmed został sułtanem, a Kösem  jego pierwszą żoną. Była mądrą i zręczną kobietą, która w świecie mężczyzn potrafiła wywalczyć sobie pozycję regentki. Formalnie rządziła imperium przez 14 lat (1623 – 1632 i 1648 – 1651), najpierw w imieniu synów, późniejszych sułtanów Murada IV Wojownika i Ibrahima I Zwariowanego, następnie wnuka Mehmeda IV.  Faktycznie znacznie dłużej. Ostatnią kobietą regentka została Turhan Hatice, która władzę zdobyła w wyniku brutalnego starcia z teściową sułtanką Kösem. Pochodząca z ziem rosyjskich rudowłosa piękność, mówiąca biegle czterema językami, postanowiła walczyć o władzę. Na jej polecenie grupa eunuchów udusiła Kösem w 1651 roku. Nagie i pokrwawione ciało zamordowanej sułtanki rzucono pod nogi idącym jej z pomocą janczarom. Turhan sprawowała rządy w imieniu syna Mehmeda IV Myśliwego do 1658 roku. Tym samym stała się trzecią kobietą w historii imperium osmańskiego, która rządziła nim oficjalnie, jednak stopniowo traciła wpływy. Zmarła w roku 1683, a potem ster rządów przeszedł na stałe w ręce wielkich wezyrów, a kobiety powróciły do haremu i straciły wpływ na władzę. 

Wielki Harem niewątpliwie był ważną częścią systemu politycznego imperium osmańskiego. Mimo burzliwej, wręcz dramatycznej, historii zapewnił ciągłość rodu Osmanów przez ponad sześć stuleci – od końca XIII wieku do 1922 roku, kiedy ostatecznie upadło Imperium Osmanów. To najdłużej rządząca dynastia w dziejach świata, jej historia odnotowuje 21 królowych matek, chociaż tylko trzy z nich były formalnymi regentkami. Ambitne, wykształcone, a jednocześnie pełne powabu kobiety, matki i żony sułtanów potrafiły wykorzystać swoją pozycję, by przejąć władzę w imperium, co znacząco jak na owe czasy poprawiło także losy kobiet w całym Imperium. Umiejętnie wygrywały konflikty wewnętrzne, aby rządzić w imieniu swoich często nieudolnych mężów czy nieletnich synów, a robiły to nie mniej bezwzględnie niż współczesne im władczynie europejskie: Katarzyna Medycejska we Francji czy Elżbieta I w Anglii. Sułtanat kobiet był niezwykłym czasem w historii muzułmańskiego supermocarstwa, gdzie 'sex appeal' był jedną z głównych metod walki o wpływy. Okres sułtanatu kobiet zapoczątkowała w oczach wielu niezwykła „śmiejąca się sułtanka” Anastazja czy Aleksandra Lisowska, Roksolana, bóstwo Lechistanu z perska zwane Hurrem. 

Gazele - Sulejman Wspaniały - Wiersze Sułtana

Pomimo pewnych starań o których wiadomo, Hurrem nie była w stanie zapewnić sukcesji synowi Bajezidowi (Bayazid), którego faworyzowała. Sułtanka Hurrem zmarła 15 kwietnia 1558 roku, a przyczyną śmierci była poważna choroba skóry i tkanki, prawdopodobnie nowotwór z gatunku czerniak złośliwy, chociaż niektórzy sugerują, że na konto choroby skóry została otruta. Niedługo potem książę Bajazid podniósł w porywie bezmyślnego gniewu bunt przeciw ojcu, lecz został pokonany i w czerwcu 1562 roku zgładzony razem z pięcioma swoimi własnymi synami, zgodnie z ówczesnymi prawami Imperium. Dlatego po śmierci Sulejmana, która nastąpiła w nocy z 5 na 6 września 1566 roku, na tron wstąpił najmniej zdolny politycznie jedyny żyjący syn Roksolany książę Selim II zwany Opojem czy Pijakiem, który odziedziczył po matce słowiańskie złote włosy, ale nie talenty polityczne. Był pijakiem i narkomanem uzależnionym od opium, a za jego rządów imperium pogrążyło się w kryzysie. 

Jak napisał w swym dziele Samuel Twardowski: 

Używszy do tego Karaimki starej,

Przez kryjome podrzuty i gorące czary

Taki Solimanowi puściła jad w kości,

Że starzec w poduszczonej oświeżał miłości. 

Sulejman Wspaniały był prawdziwie utalentowanym poetą (i w "wolnych chwilach" złotnikiem). Uważa się, że może być twórcą około trzech tysięcy wierszy! Sułtan w poezji używał przydomka Muhibbi, co znaczy "zakochany" lub "kochający". Pozostała po nim niewielka liczba manuskryptów, gdyż większość z nich była od razu kopiowana przez jego licznych skrybów. Starannie kaligrafowaną poezję sułtana bogato dekorowano licznymi miniaturami. Sułtan tworzył również w języku perskim, a nawet arabskim.

IMPERIUM OSMAŃSKIE XV-XVII wiek 

LINKI 

O Wspaniałym Stuleciu Imperium Osmanów więcej poczytasz tutaj: 

http://lalitamohan-himawanti.blogspot.com/2015/05/wspaniale-stulecie-xvi-wiek-osmanow.html

O sułtance Mihrimah - córce Hurrem i sułtana Sulejmana poczytasz w artykule: 

http://lalitamohan-himawanti.blogspot.com/2016/04/sultanka-mihrimah-corka-hurrem-i.html