Afganistan - Starożytny Kraj Arjów

Starożytny Afganistan - Praojczyzna Arjów (Aryan) 

Afganistan jest krajem wyżynno-górskim, położonym na przeciętnej wysokości 900 do 1200 metrów n.p.m. Wyżyna ta ma skłony w kierunkach południowo-zachodnim i północnym. Niejako kościec tej wyżyny stanowią wysokie góry, będące przedłużeniem kompleksu najwyższych gór świata - Himalajów, Karakorum, Kunlun, Pamiru i wschodniego Hindukuszu. Góry te rozciągają się wachlarzowato od Pamiru w kierunkach: zachodnim, południowo-zachodnim i południowym. Od najdalszych krańców wschodnich kraju aż prawie po zachodnie granice ciągną się liczne łańcuchy gór Hindukuszu i Paropamis. Wysokie góry, wyżyny z licznymi dolinami i niedostępnymi wąwozami tworzą praktycznie nie do zdobycia naturalne fortyfikacje w wypadku działań wojennych, o czym miała się przekonać w najnowszej historii kraju armia sowiecka, która po 10-letniej wojnie musiała się wycofać, a potem przekonuje się armia amerykańska podobnie długo i beznadziejnie usiłująca zapanować nad Afganistanem, kolebka dawnej cywilizacji Ariów (Aryan). 

Afganistan (dari افغانستان, trl. Afghānestān, trb. Afghanestan; paszto افغانستان, trl. Afghānistān, trb. Afghanistan) – to śródlądowe państwo położone w Azji Środkowej. Pradawna północno-zachodnia cześć Wielkiej Indii, Mahabharatam, włącznie z dzisiejszym, oderwanym od Indii Pakistanem. Państwo położone na pograniczu dwóch wielkich kultur i cywilizacji, Persji oraz Indii. Indyjski astronom z VI wieku, Varahamihira, w swojej pracy "Brhat Samhita" (11.61; 16.38), określa Afganów słowem Avagan, tak owo terytorium było w starożytności nazywane. Avagan oznacza miejsce zstąpienia, miejsce prapoczątku, miejsce otrzymania wiedzy oraz inteligencji, co wskazuje na kolebkę dawnych Arjów. Starożytni Grecy nazywali te tereny "Aryana" (arjanem, arjaną) od awestyjskiego Aryanam Vaeja lub "Aryavarta" – "kraj Ariów" w sanskrycie (Airan, Iran). Określenie 'Ariana Afghânistân' jest wciąż popularne wśród perskojęzycznych mieszkańców Afganistanu. Nazwą 'Chorasan' określano Afganistan jako część Wielkiego Chorasanu, co w zapisie pahlawi znaczy "Wschodni Kraj", znaczy na wschód od Persji. Termin Aryjczycy pochodzi z sanskrytu od słowa arya i oznacza szlachetny. 

Różnorodność etniczna i językowa Afganistanu odzwierciedla jego położenie, gdzie przechodziły wojska i przecinały się historyczne szlaki handlowe prowadzące z Azji Środkowej do Azji Południowej i Południowo-Zachodniej. Dari (afgański perski) i paszto są językami urzędowymi i służą jako wspólny język większości Afgańczyków, chociaż talibowie stosowali tylko paszto. Uzbecki i turkmeński są szeroko rozpowszechnione na północy. Mniejsze grupy w całym kraju mówią ponad 70 innymi językami i niezliczonymi dialektami. Poza mieszkańcami dużych miast większość Afgańczyków jest podzielonych na plemiona i inne wspólnoty oparte na przywódcach, które kultywują dawne tradycje i praktyki religijne. Od przynajmniej 305 roku p.e.ch. (BCE) jedną z najważniejszych tradycji duchowych i religijnych Afganistanu jest buddyzm. Przez dziesięć stuleci, aż do VII wieku e.ch. (CE) w Afganistanie panowała buddyjska kultura duchowa. Pierwsi dwaj świeccy uczniowie Buddy, Trapusa i Bahalika, byli z Balkh w Afganistanie i oni pierwsi wprowadzają buddyjską religią z powrotem do swojej ojczyzny. 

Afganistan znany jest z wielu zabytków kultu wedyjskiego i hinduistycznego oraz buddyjskiego. Najbardziej sławne są świątynie Bhima Devi (Durga) i Maheshvera (Maheśwara) w Polusha, odwiedzane jeszcze przez chińskiego podróżnika Xuanzang, a także świątynia Sakawand w prowincji Logar. W samym Kabulu jest wiele pozostałości po dawnych wedyjskich i bramińskich miejscach duchowego kultu. 

Afganistan jest wysokogórskim krajem śródlądowym, nie posiadającym dostępu do morza, położonym w środkowej i południowo-zachodniej Azji. Ponad 4/5 powierzchni zajmują góry. Z północnego wschodu na południowy zachód rozpościera się pasmo górskie Hindukusz z najwyższym szczytem kraju (Noszak, 7 492 m n.p.m.), przechodzący w surowe obszary Wyżyny Irańskiej, a następnie w półpustynię Registanu (35-40 tys. km²), między którymi znajduje się Wyżyna Haradżat z kilkoma przełęczami umożliwiającymi komunikację pomiędzy regionami kraju. Klimat surowy i mroźny, w górach średnie temperatury stycznia spadają do -15 °C, a w lipcu rzadko przekraczają 0 °C. Lata najcieplejsze na pustynnych obszarach na południu (powyżej +22 °C). Opady w górach powyżej 1 500 mm rocznie, większa część kraju ma 400–600 mm rocznie, na terenach stepowych poniżej 200 mm rocznie. Ziemie uprawne zajmują zaledwie 12% powierzchni, zaś lasy (głównie w rejonie północno-wschodnim) tylko 3%.

* najniższy punkt - Amu-daria 258 m n.p.m.

* najwyższy punkt - Noszak 7 492 m (inne źródła podają 7 485 m n.p.m.)

Powierzchnia Afganistanu to 652.230 km², co daje 42 miejsce na świecie. Łączna długość granic Afganistanu wynosi 5.529 km. Liczba ludności to 33.419.928 (w tym trzy miliony na czasowej emigracji w z powodu wojny), co daje 39 miejsce na świecie. Afganistan jest krajem bogatym w zasoby naturalne: gaz ziemny, ropa naftowa, węgiel, miedź, chrom, baryty, siarka, ołów, cynk, ruda żelaza, sól, kamienie szlachetne i półszlachetne są eksploatowane w ograniczonym zakresie, większe znaczenie ma jedynie wydobycie gazu (30 mln m³ w 2008) i surowców budowlanych, między innymi lazurytu. Wojny o Afganistan, w tym brytyjska, radziecka czy amerykańska, to wojny o zdobycie kontroli nad zasobami naturalnymi tego starożytnego kulturowo kraju, kolebki cywilizacji Arjów (Aryan). 

Afganistan - Kraj Ariów - Aryana

Kabul, Kandahar czy Herat to nazwy miejscowości kojarzące się z dawnymi wedyjskimi tradycjami, jak siedziba Bóstwa Hara czyli KandaHar(a). Miasto Bajan (Badżan, Badźan) to dawny ośrodek kultu Gautama Buddy gdzie pod miastem są pozostałości po najdłuższym na świecie leżącym posągu Buddy-Śakya. Warto dodać, że Afganistan, aktualnie zislamizowany w 80 procentach, dawniej był ostoją buddyzmu oraz starych wedyjskich tradycji Aryan (Ariów). Ideologia chrześcijańska w żadnej wersji praktycznie nie przyjmuje się w Afganistanie, gdzie są ciągle śladowe ilości chrześcijan, w granicach maksymalnie 0,2 % populacji. 

Kabul (pers. کابل) – stolica i największe miasto w Afganistanie, liczy ponad 2,5 miliona mieszkańców, i znajduje się w prowincji Kabul. Znane było w starożytności jako Ortospana lub Kabura. Dokładna liczba mieszkańców nie jest określona, ale populacja całej prowincji wynosi między od 3,5 do 5 miliona ludzi. Kabul jest ekonomicznym i kulturalnym centrum kraju, znajduje się 1800 m n.p.m. w wąskiej dolinie między górami Hindukusz i leży nad rzeką Kabul. Miasto jest połączone okrężną autostradą z Ghazni, Kandaharem, Heratem i Mazar-e Szarifem. Kabul ma dużo ponad 3.000-3.500 lat istnienia, a wiele imperiów walczyło o to miasto z powodu jego strategicznego położenia wzdłuż szlaków handlowych południowej i centralnej Azji. Kabul stanowił jeden z najbardziej wysuniętych na wschód rejonów Imperium Achemenidów. W 331 p.e.ch. (BCE), Aleksander Wielki pokonał Achmeinidów i obszar Kabulu stał się częścią Imperium Seleucydów, a następnie wielkiego indyjskiego państwa Maurjów. Pod koniec I wieku e.ch. (CE), Kabul stał się stolicą Królestwa Kuszanów. W 1504 roku Timurydzki książę Babur zdobył Kabul. W 1776 roku miasto stało się stolicą Afganistanu za Timura Szaha Durrani. 

Hari Rod - indyjskie lub pers. Hari Rud/Hari Rod, turkm. Tejen; spotykane także pisownie Harirud, Harirod, Tedżen – rzeka w Azji Środkowej w starożytności Arios, płynie przez Afganistan, Iran i Turkmenistan. Jej długość wynosi 1120 km, a powierzchnia dorzecza – 70 tysięcy km². Źródła rzeki Hari Rod czy raczej Hari Rudra znajdują się w Afganistanie w górach Koh-e Baba. Płynie w kierunku zachodnim aż do granicy z Iranem. W tym miejscu skręca na północ i stanowi rzekę graniczną najpierw między Iranem a Afganistanem, a potem między Iranem a Turkmenistanem. Na terytorium Turkmenistanu nosi nazwę Tedżen. Rzeka ginie w piaskach pustyni Kara-kum na północ od miasta Tedżen. Wody rzeki Hari Rud wykorzystywane są do nawadniania. Dolina rzeki Hari Rud jest gęsto zaludniona dzięki możliwości uprawy roli. Ważniejsze miasta nad rzeką to: Czakczaran, Herat i Dżam w Afganistanie oraz Serachs i Tedżen w Turkmenistanie. Rzeka Hari Rod znana jest pod łacińską nazwą Arius, jednak Hari oznacza zbawiciela w sanskrycie, a Rod od Rodha to rodzący zbawiciel, zaś Rud wywodzi się od dawnego bóstwa wedyjskich Arjów tych okolic, Rudra, często zwanego Hari Rudrą lub Rodem. Nie ulega wątpliwości wedyjskie, sanskryckie pochodzenie nazwy, a rzeka jest znana z historii dawnej Indii jako zachodnia granica Indii z Persją. 

Wczesne ośrodki miejskie pojawiły się na terenach dzisiejszego Afganistanu w III tysiącleciu p.e.ch. Po 2000 roku p.n.e. zamieszkali na tych terenach Ariowie, Arya. Za czasów Arjów powstało, w miejscu gdzie dzisiaj jest Kabul, aryjskie miasto. Na przełomie VI-V wieku p.e.ch. (BCE) ziemie Afganistanu zostały podbite przez króla Persji Dariusza I Wielkiego. Perscy władcy borykali się z ciągłymi rebeliami w okolicach dzisiejszych Kandaharu i Quetty. 

W roku 329 p.e.ch., do Afganistanu dotarł ze swoją armią Aleksander Macedoński. Podbił kraj i założył wiele miast, w których zamieszkali greccy koloniści. Panowanie Greków również spotkało się z licznymi buntami miejscowej ludności. Po śmierci Aleksandra Wielkiego z Macedonii tereny Afganistanu przypadły Seleucydom, a później helleńskiemu królestwu Baktrii. 

Aria - Haraiva 

Aria (grecki: Aρία; łacina: Aria; staroperski: Haraiva; awestyjski: Haraeuua) to nazwa regionu i satrapii w państwach perskich Achemenidów i Sasanidów. W tekstach źródłowych była często mylona z Arianą, większą krainą geograficzno-kulturową. W tekstach z epoki nie brakuje wzmianek o Arii, piszą o niej między innymi Herodot, Flawiusz Arrian, Diodor Sycylijski czy Pomponiusz Mela (ten ostatni dostrzega i zaznacza zresztą różnicę między Arią a Arianą). Dzięki dziełom Strabona i Klaudiusza Ptolemeusza nie ma problemów z lokalizacją Arii. Większość jej ziem leżało w dolinie rzeki Hari Rod (grecki: Aριος), czyli na terenach dzisiejszego Afganistanu (dokładniej prowincji Herat) i Iranu. Nazwa krainy wywodziła się właśnie od płynącej przez nią rzeki. Według źródeł z epoki były to wówczas bardzo żyzne ziemie, do tego znane z produkcji dużych ilości wina. Łańcuchy górskie oddzielały ją od Paropamisady na wschodzie, na zachodzie graniczyła z Partią, na północy z Margianą, zaś na południu, przez pustynie, graniczyła z Kermanią i Drangianą. 

Według Klaudiusza Ptolemeusza tradycyjną stolicą regionu było miasto Artakoana/Artikaudna (Aρτακόανα/Aρτικαύδνα). Zmieniło się to wraz z podbojem Imperium Achemenidów przez Aleksandra Macedońskiego. On sam lub któryś z jego następców założył tu Aleksandrię Arianę, od której wywodzi się dzisiejszy Herat. Klaudiusz Ptolemeusz i Flawiusz Arrian wymieniają także szereg innych miast, dowodząc zamożności i wysokiego stopnia rozwoju regionu. Nie wiadomo dokładnie, kiedy cała Aria znalazła się pod panowaniem Achemenidów, ale możliwe, że już na początku istnienia ich państwa. Jej nazwa figuruje na wielu inskrypcjach królewskich, w tym na tej najbardziej znanej, inskrypcji Dariusza z Behistun. 

Informacji o ludności Arii dostarczają także reliefy na grobach władców perskich, na przykład grobowce z Persepolis czy Naghsz-e Rostam. Według tych przedstawień ludność regionu nosiła się na modłę scytyjską, co wskazuje na ich prawdopodobne pochodzenie od Saków. W czasie podboju Persji przez Aleksandra Macedońskiego, Aria również znalazła się pod jego panowaniem, dokładnie w 330 roku p.e.ch., kiedy to udało mu się zdobyć Artakoanę. Aria stała się jedną z dwóch satrapii wschodnich zarządzanych przez Azjatów, po tym jak Satibarzanes rządzący tu za Dariusza poddał się Aleksandrowi, w zamian za co ten pozwolił mu zachować urząd. Po śmierci Macedończyka Aria, podobnie jak inne satrapie wschodnie, przypadła Seleukosowi i do momentu podboju przez Partów w 167 roku p.e.ch., pozostawała pod rządami jego potomków. Po upadku Arsacydów stała się częścią Persji Sasanidów. 

Afganistan - Kraj Górzysty

Ariana (gr. 'Αρειανή, Arianē) – to kraina historyczna w Azji Środkowej, wyodrębniana przez starożytnych geografów greckich. Nazwę Ariana stosowano jako zbiorcze określenie wschodnich satrapii państwa perskiego: Arachozji, Arii, Drangiany, Gedrozji, Karmanii, Paropamisady i Partii. Strabon używa tego terminu jako synonimu nazwy Persja, jednak nazwa w znacznym stopniu odnosi się do dzisiejszego Afganistanu. Historia Ariany, krainy ciągnącej się od starożytnego Oxusu, dziś Amudarii, poprzez płaskowyż środkowy aż po rzekę Indus, jest bardzo stara. Sięga ona X wieku przed naszą erą. Pierwsze zapiski dotyczą założyciela dynastii Aspa, władcy Lahr-Aspa – „pana śmigłych koni". W okresie panowania dwóch jego synów, Weszt-Aspy i Guszt-Aspy, około 1000 lat temu przed naszą erą, pojawił w Arianie twórca nowej religii Zaratustra, zwany z grecka Zoroastrem. Urodził się on w prastarym mieście Balh. Podbój terytorium dzisiejszego Afganistanu przez Aleksandra Macedońskiego był jednym z najważniejszych wydarzeń w historii tego kraju. Baktryjscy Ariowie poznali wówczas kulturę helleńską, a Grecy kulturę Ariów i zbliżyli się do niej, dotarła do nich grecka filozofia, sztuka, nauka. Ich wpływ pozostał aż do czasu podboju przez rozszerzający się zwycięsko w VII wieku e.ch. islam, który zapoczątkował wyniszczanie aryjskiej duchowości Królestwa Aryan. Pierwszy atak Arabów na terytorium Afganistanu, a jak go wówczas nazywano - Chorasanu, zaczął się w 23 roku nowej ery muzułmańskiej, to znaczy w 645 roku e.ch., za kalifatu Uthmana. 

W latach 170-160 p.e.ch., znaczną część Afganistanu opanowali Partowie. W roku 50 e.ch., (CE) Afganistan padł łupem przybyłych ze stepów Azji Kuszanów. Najeźdźcy ci nie zniszczyli jednak istniejącej wówczas helleńsko-buddyjskiej kultury i za ich panowania osiągnęła ona szczyt rozwoju. Około 220 roku państwo Kuszanów rozpadło się na drobne państewka, które 180 lat później zostały najechane przez Heftalitów (białych Hunów). Położyli oni kres, mającej już za sobą 700 lat istnienia, kulturze helleńsko-buddyjskiej. 

W 550 roku po raz drugi nad Afganistanem zapanowali Persowie. Sto lat później dotarli tam Arabowie, którzy przynieśli ze sobą islam. Terytoria tworzące dzisiejszy Afganistan dość wcześnie odpadły od arabskiego kalifatu, a władzę w nim sprawowały kolejno różne lokalne dynastie. Najsłynniejszą z nich są Ghaznawidzi, którzy na początku XI wieku opanowali ziemie od Chorasanu aż po Pendżab. 

Około 1220 roku do Afganistanu wdarli się z północy Mongołowie. Zniszczyli większość miast oraz starożytny podtrzymywany przez cywilizację buddyjsko-helleńska system irygacyjny, który zapewniał mieszkańcom tego kraju dobre plony. Pod koniec XIV wieku ziemie afgańskie zostały znowuż zaatakowane przez Timura. Jeden z jego potomków imieniem Babur uczynił w XVI wieku z Afganistanu bazę, z której uderzył na Indie, gdzie założył dynastię Mogołów. 

Przez kolejne dziesięciolecia ziemie dzisiejszego Afganistanu były podzielone pomiędzy Persję i Indie. W pierwszej połowie XVIII wieku władca Persji, Nadir Szach, zdołał opanować indyjską część Afganistanu. Po śmierci władcy Persji jego podkomendny, Ahmed Szah, który był przywódcą jednego z afgańskich plemion, zdołał stworzyć w 1747 roku niepodległe państwo, którego granice odpowiadały z grubsza granicom dzisiejszego Afganistanu. Zapoczątkowana przez Ahmeda Szaha dynastia Durrani rządziła krajem do roku 1818, kiedy to wygasła. Afganistan rozpadł się na cztery samodzielne księstwa feudalne. 

Po ośmiu latach bezkrólewia nowym władcą został emir Dost Muhammad, który ponownie zjednoczył kraj. Za jego panowania o kontrolę nad Afganistanem zaczęły rywalizować Wielka Brytania i Rosja. Brytyjczycy próbowali osadzić na tronie swojego kandydata, co wywołało pierwszą wojnę afgańską (1838-1842) między Brytyjczykami i Afgańczykami. Brytyjczycy zdołali na krótko obalić Dost Muhammada, ale ostatecznie musieli opuścić Afganistan. Piętnaście lat po wojnie Dost Muhammad zawarł sojusz z Wielką Brytanią. Po jego śmierci i krótkiej wojnie domowej o tron nowym władcą kraju został jeden z synów zmarłego, Szer Ali. W 1878 roku wybuchła kolejna wojna z Brytyjczykami, a rok później Szer Ali zmarł. 

W roku 1880 emirem Afganistanu został Abd ar-Rahman Chan. Za jego panowania w wyniku licznych umów doprecyzowano granice kraju. Wtedy to Brytyjczycy wymusili oddanie pasa ziem zamieszkanych przez Pasztunów, który dzisiaj tworzy pakistańskie północno-zachodnie pogranicze. Abd ar-Rahman Chan zmarł w 1901 roku, a tron objął jego syn Habibullah. Sześć lat później Wielka Brytania i Rosja zawarły porozumienie gwarantujące niepodległość Afganistanu, z zastrzeżeniem brytyjskiej kontroli nad afgańską polityką zagraniczną. Podczas I wojny światowej w XX wieku Afganistan zachował neutralność. W rok po jej zakończeniu Habibullah został zamordowany. Jego następca Amanullah Chan, chcąc się uwolnić od brytyjskich wpływów, najechał jeszcze w tym samym roku Indie. Wojna zakończyła się uwolnieniem Afganistanu od brytyjskiego nadzoru nad polityką zagraniczną. 

W roku 1926 Amanullah Chan przyjął tytuł króla, ale trzy lata później został obalony przez przeciwników silnej europeizacji kraju. Po kilku miesiącach walk władzę przejął kuzyn obalonego, Muhammad Nadir Chan, który koronował się jako Nadir Szach. Zaprzestał polityki reformatorsko-modernizacyjnej swego kuzyna. W związku z walkami klanowymi i tzw. vendettą, w roku 1933 został zabity w zamachu stanu z ręki nastolatka. Koronę przejął jego syn Muhammad Zahir Chan, który zachował neutralność podczas II wojny światowej, a w 1946 roku wprowadził Afganistan do ONZ. W 1964 roku Afganistan proklamował nową konstytucję, stając się odtąd monarchią konstytucyjną. W 1965 roku odbyły się pierwsze wolne wybory do parlamentu afgańskiego. 

Gdy Indie przestały być brytyjską kolonią, władze afgańskie chciały, aby Pasztuni mieszkający na terenach odłączonych od Afganistanu w 1893 roku  mogli swobodnie zadecydować o losie swoich terenów. Niestety, zaoferowano im jedynie wybór między Pakistanem a Indiami. Wybrali to pierwsze. Od 1955 roku Afganistan naciskał na przyznanie pakistańskim Pasztunom autonomii, ale te działania również nie przyniosły efektów i przyczyniły się do długotrwałego kryzysu w stosunkach z Pakistanem. 

Na początku lat 70-tych XX wieku susze wywołały poważny kryzys gospodarczy w Afganistanie. Król Muhammad Zahir Chan nie potrafił mu sprostać i w lipcu 1973 roku został obalony przez młodych oficerów, którzy proklamowali republikę. Prezydentem republiki został kuzyn króla generał Muhammad Daud Chan. Do późnych lat 70-tych XX wieku Afganistan zachowywał neutralność w zimnej wojnie, przyjmując pomoc z obu stron. Jednak w 1978 roku Daud został obalony w rewolucji kwietniowej przez Ludowo-Demokratyczną Partię Afganistanu, którym przewodził Nur Mohammed Taraki. Zostało utworzone nowe państwo, Demokratyczna Republika Afganistanu, które związało się politycznie i gospodarczo ze Związkiem Radzieckim. We wrześniu 1979 roku Taraki został zabity w wyniku zamachu stanu przeprowadzonego przez innego komunistę z LDPA Hafizullaha Amina. Trzy miesiące po tym wydarzeniu w Kabulu wylądowały wojska radzieckie, a Amin został stracony. Jego miejsce zajął wspierany przez ówczesne władze ZSRR Babrak Karmala. 

Posągi Buddy w Bamyan w Afganistanie

Posągi Buddy w Bamianie 

Posągi Buddy w Bamianie – to nieistniejące już posągi, które znajdowały się w środkowym Afganistanie, w prowincji Bamian, niedaleko jezior Band-e Amir. Te olbrzymie posągi buddów wydrążyli w VI wieku e.ch. w północnej ścianie Bamianu buddyjscy mnisi, gdyż od czasów Gautama Buddha aż do VI wieku e.ch., Afganistan był pod silnym wpływem duchowości buddyjskiej. Wewnątrz figur i we flankującej je skale znajdowały się liczne korytarze, w tym schody wiodące na szczyt głów. Figur tych było pierwotnie pięć i stanowiły one niewątpliwie dzieło rzeźbiarzy indyjskich. W VII e.ch., opisał je buddyjski mnich i podróżnik z Chin, Xuanzang. Najwyższa figura miała 53 m i była największym na świecie wyobrażeniem Buddy, najmniejsza – 9 m. 

W marcu 2001 rządzący większą częścią Afganistanu pseudoislamscy sekciarscy talibowie zrealizowali swój żywiony od tysiąca lat zamiar i zniszczyli za pomocą ognia artyleryjskiego i materiałów wybuchowych dwa największe posągi buddy, 53-metrowy z 554 roku e.ch., oraz 36-metrowy z 507 roku e.ch. Prawicowi bezmyślni muzułmanie chcieli zniszczyć buddyjskie posągi już tysiąc lat wcześniej, w taki sam sposób, w jaki najeźdźczy muzułmanie niszczyli posągi Buddów w Indiach w czasie swoich kolejnych inwazji na Indie czy dzisiejszy Pakistan. Z punktu widzenia ich radykalnej pseudoislamskiej ideologii istnienie tych posągów kłóciło się z głoszonym w islamie zakazem sztuki figuralnej, a do tego przedstawiały one świętego religii przez konserwatywny twardogłowy i bezrozumny islam nieuznawanej. Przeciw decyzji zniszczenia zabytków protestowało wiele państw, w tym także muzułmańskich. Nie zapobiegła jej nawet osobista interwencja Kofiego Annana. Zburzenie zabytkowych posągów wywołało falę oburzenia na całym świecie. 

W 2003 krajobraz kulturowy i zabytki archeologiczne w dolinie rzeki Bamian umieszczono na liście światowego dziedzictwa UNESCO. Od czasu tej kulturowej tragedii istnieją plany odtworzenia zdetonowanych posągów, taką gotowość wyrażała m.in. Japonia jako kraj po części buddyjski. Jednak zadanie to bardzo trudne, zwłaszcza że część odłamków lokalna bezrozumna ludność talibska pozabierała na materiały budowlane. Obecnie posągi dalej leżą w gruzach. Niewielką replikę (wysoka na 6,5 m) jednego z posągów można obejrzeć w Muzeum – Pracowni Literackiej Arkadego Fiedlera w Puszczykowie koło Poznania na terenie tzw. Ogrodu Tolerancji. Wedle prawa karmana nauczanego przez Buddhę, z czasem los się odwróci i za zniszczenie świętych dla buddyzmu posągów, zniszczeniu ulegnie cały pseudoislamski taliban. 

W starożytności teren dzisiejszej prowincji Bamian znajdował się pod kontrolą Medów, a następnie Achemenidów. W 330 roku p.e.ch., Bamian został zajęty przez Aleksandra III Macedońskiego i po jego śmierci wszedł w skład królestwa Seleucydów. W III wieku p.e.ch., region przeszedł pod panowanie Maurjów, a w I wieku e.ch., władzę w Bamianie przejęli Kuszanowie, którzy jeszcze szerzej rozpropagowali buddyzm. Między I a VIII wiekiem e.ch., w okolicy powstawały liczne klasztory buddyjskie i świątynie wykute w skale z kolosalnymi posągami Buddy (dwa największe zostały bezmyślnie zniszczone w 2001 roku przez pseudoislamskich talibów). W IX wieku region został zajęty przez Saffarydów i poddany procesowi stopniowej islamizacji, który trwał do momentu objęcia władzy przez Ghaznawidów pod koniec X wieku. Na przełomie XII i XIII wieku obszar Bamianu znalazł się pod kontrolą Gurydów, a następnie wszedł pod panowanie chorezmijskie. W 1221 roku region został najechany i splądrowany przez Czyngis-chana, który zrównał z ziemią miasto Bamian i wybił jego mieszkańców, powodując tym samym osłabienie znaczenia regionu trwające aż do okresu panowania Timurydów. W późniejszym okresie władzę nad terytorium Bamianu sprawowali Ilchanidzi, Timurydzi (koniec XIV wieku–XVI wiek), Mogołowie (XVI–poł. XVIII wieku) i Durrani (poł. XVIII wieku–poł. XIX wieku). Prowincja Bamian została utworzona w 1964 roku po wydzieleniu z części prowincji Kabul i Parwan. Region jest zamieszkany głównie przez Hazarów. 

Wielki posąg śpiącego Buddy odkryto w Afganistanie 

W 2008 roku archeolodzy odkopali w afgańskim Bamjan 19-metrowy posąg śpiącego Buddy. Znajduje się on niedaleko pozostałości po dwóch wykutych w skale stojących posągach Buddy, które pseudoislamscy talibowie wysadzili w powietrze w 2001 roku. Zdaniem naukowców odnaleziony posąg pochodzi z III w. n.e. Jest więc o trzy stulecia starszy od słynnych stojących posągów. – Oprócz rzeźby naukowcy odkopali 89 innych zabytków, w tym monety i ceramikę – poinformował Mohammad Zia Afshar z ministerstwa kultury. 

Według Zia Afshara posąg jest mocno uszkodzony. W dobrym stanie są jedynie szyja oraz prawa ręka posągu. Miejscowe władze miały jednak nadzieję, że od 2010 roku rzeźba będzie mogła być udostępniona zwiedzającym. Znalezione obok rzeźby drobne zabytki doskonale ilustrują bogatą przeszłość duchowo-kulturową Afganistanu. Według Zia Afshara pochodzą one m.in. z czasów, kiedy kwitło tam założone przez greckich kolonistów państwo baktryjskie. Są też wśród nich przedmioty związane z buddyzmem i islamem. Leżące na Jedwabnym Szlaku Bamjan było w I tysiącleciu e.ch. kwitnącym centrum buddyjskim i jednym z najważniejszych ośrodków w tej części Azji. Wedle relacji chińskiego pielgrzyma, który był w Bamjan około 630 roku e.ch. znajdowały się tam liczne klasztory, w których żyło ponad tysiąc buddyjskich mnichów. 

Archeolodzy zaczęli prace w Bamjan wkrótce po obaleniu talibów chorego psychicznie mułły Omara pod koniec 2001 roku przez Amerykanów i ich sojuszników. Głównym celem ich działań było ocalenie resztek po zniszczonych posągach. W ramach ambitnego planu naukowcy chcą odtworzyć większy, 55-metrowy posąg. Oceniają, że zajmie im to jeszcze 10 lat. Od samego początku część naukowców szukała też w Bamjan ogromnego leżącego Buddy. Chiński pielgrzym napisał bowiem w swojej relacji, że najbardziej imponującym dziełem mnichów z Bamjan był 300-metrowy posąg leżącego Buddy. Kilka lat poszukiwań nie przyniosło jednak żadnych rezultatów i coraz więcej osób nabierało przekonania, że doszczętnie zniszczono go wieki temu. Ostatnie odkrycie zwiększa nadzieje naukowców na to, że rzeczywiście, gdzieś pod ziemią znajduje się 300-metrowa figura leżącego Buddy. Jej odkrycie byłoby jedną z największych sensacji archeologicznych w dziejach. 

Buddyjscy mnisi, którzy żyli w Bamjan pozostawili po sobie nie tylko posągi Buddy, ale również liczne wykute w skałach jaskinie. W wielu z nich zachowały się do naszych czasów wspaniałe malowidła naścienne. Ich badania przyniosły w kwietniu nie lada sensację. Okazało się bowiem, że mnisi z Bamjan już w VII wieku e.ch. używali farb olejnych. To najstarszy znany przypadek użycia takich farb. Dotąd sądzono, że wynaleziono je w Europie dopiero w XIII wieku. Ich rozpowszechnienie w XV wieku było ogromną rewolucją w dziejach europejskiego malarstwa, jednak jak wszystko, co wynaleźli europejczycy, znane to już było wieki wcześniej w cywilizacjach indyjskich. 

Gigantyczne wykopaliska w Afganistanie chcą ocalić buddyjskie zabytki 

W maju 2010 roku rozpoczęły się ratownicze prace wykopaliskowe w Mes Aynak, gdzie odkryto buddyjski kompleks klasztorny, którego początki sięgają I w e.ch., czyli czasów Imperium Kuszanów. Większość pozostałości pochodzi jednak z IV i V stulecia. Stanowisko zwane Tepe Kafiriat położone jest na południe od Kabulu na terenie porzuconej przez ZSSR kopalni miedzi w prowincji Logar. Stanowi ona drugą co do wielkości nie eksploatowaną kopalnię miedzi na świecie. China Metallurgical Group Corp wygrała w 2007 roku kontrakt na eksploatację złóż w Mes Aynak. Jest to największa chińska inwestycja w Afganistanie sięgająca 3,5 miliarda dolarów. Rząd Afganistanu liczy z kolei na dochód w granicach 1,2 miliarda dolarów rocznie. Sytuacja skomplikowała się kiedy w 2010 roku archeolodzy odkryli zaledwie 800 metrów od kopalni, pozostałości kompleksu klasztornego, z czasów Królestwa Gandhary. 

Korporacja dała archeologom 3 lata na przeprowadzenie ratowniczych badań wykopaliskowych. Zdaniem amerykańskiej archeolog Laury Tedesco, stanowisko jest tak potężne, że wymaga raczej regularnej kampanii wykopaliskowej przewidzianej na 10 lat. Ponadto grupa badaczy złożona z 15 afgańskich i 3 francuskich archeologów wraz z niewielką grupą robotników jest stanowczo za mała na potrzeby tak kompleksowego stanowiska. Archeolodzy ścigają się z czasem, próbując uratować jak najwięcej z tego jednego z najważniejszych buddyjskich stanowisk, ulokowanych wzdłuż Jedwabnego Szlaku, łączącego Azję z Bliskim Wschodem. Mes Aynak należy również obok takich miejsc jak Bamiyan czy Hadda, do największych stanowisk buddyjskich na terenie Afganistanu. Początki Mes Aynak sięgają czasów Imperium Kuszanów, którzy odegrali witalną rolę w rozpowszechnieniu buddyzmu na terenie Azji Centralnej. Sztuka buddyjska w wydaniu propagowanej przez Kuszanów szkoły Gandhary wykazuje wpływy hellenistyczne w formie i stylistyce. W III i IV stuleciu n.e. Kuszanie ulegli potędze Imperium Sasanidów. Mimo, że znaczenie Jedwabnego Szlaku nieznacznie się zmniejszyło, niezwykła sztuka i architektura Gandhary rozwijały się nieprzerwanie. Z tego właśnie okresu pochodzi wiele zabytków z Mes Aynak. 

Przynajmniej 65 archeologów i 900 robotników badało od 2011 roku pozostałości buddyjskich klasztorów oraz starożytnych kopalni miedzi w Mes Aynak, 30 km od stolicy Afganistanu Kabulu. Według The Art Newspaper to największe obecnie badania archeologiczne na świecie. Kilkanaście stuleci temu buddyzm był religią dominującą w dziś prawie całkowicie zislamizowanym Afganistanie. Tamtejsze klasztory buddyjskie miały ogromne znaczenie dla rozwoju tej religii. To z nich buddyzm powędrował Jedwabnym Szlakiem do Chin, skąd trafił do Korei i Japonii. Do Afganistanu przybywali wówczas chińscy i tybetańscy pielgrzymi, by poznawać nauki Buddy i dorobek buddyjskich uczonych. Teraz Chińczycy znów przybyli do Mes Aynak, ale nie po wiedzę, tylko po rudę miedzi. W Mes Aynak jest bowiem drugie największe nieeksploatowane złoże tego surowca na świecie. 

Chiński państwowy koncern metalurgiczny zamierza zainwestować w wydobycie 3,5 mld dolarów. To największa zagraniczna inwestycja w dziejach Afganistanu. Dzięki niej kraj ten stanie się jednym z 15 największych producentów tej rudy. Władze w Kabulu bardzo liczą na ogromne korzyści. Według przeprowadzonych kilka lat wcześniej analiz kopalnia może zwiększyć dochody afgańskiego budżetu o ponad 40 procent. Da też miejsca pracy, dla niezwykle biednego i wciąż nękanego wojnami z najeźdźcami kraju jest to ogromna szansa. 

Niestety, gigantyczna odkrywkowa kopalnia oznacza zagładę dla licznych i bogatych śladów przeszłości w tym rejonie. Mes Aynak doznało zresztą ogromnych zniszczeń jeszcze zanim w 2007 roku. Afganistan dał Chińczykom prawa do wydobycia rudy. Bandy rabusiów zniszczyły wiele posągów odrąbując głowy, które zdaniem miejscowych archeologów sprzedawano na czarnym rynku. Od początku XXI wieku afgańscy archeolodzy wspierani przez nielicznych naukowców z Zachodu prowadzą w Mes Aynak niewielkie badania. Odkryli liczne buddyjskie budowle, w tym stupy (rodzaj relikwiarza-pomnika), a także malowidła i posągi. Na wielu rzeźbach wciąż widać ślady farby. Odkrycia te spowodowały, że o miejscu stało się dość głośno. Naciski archeologów i zainteresowanie zachodnich mediów doprowadziły do rozszerzenia badań. 

Z dotychczasowych odkryć wyłania się obraz zamożnej i prężnej buddyjskiej społeczności, która istniała w pierwszych wiekach e.ch. Kres przynieśli jej najpewniej najeźdźczy muzułmanie, którzy przybyli do Afganistanu w VII wieku. Naukowcy nie są na razie pewni, czy to kopalnie miedzi ściągnęły tu mnichów, czy też to wspólnota buddyjska zapoczątkowała wydobycie. Wedle wstępnych założeń dawna produkcja miedzi zakończyła się w tym rejonie prawdopodobnie z powodu wyniszczenia okolicznych lasów. Bez opału nie dało się już wytapiać miedzi. W latach 70-tych XX wieku  ówczesne władze Afganistanu i ZSRR próbowały wznowić wydobycie miedzi, ale wojna uniemożliwiła realizację tych planów. Gdy Afganistanem rządzili talibowie, w niedokończonej kopalni swoją bazę założyła Al-Kaida. Wedle ustaleń Amerykanów szkolonych tu było dwóch członków grupy, która porwała samoloty 11 września 2001 roku. 

Okolice Mes Aynak wciąż nie są spokojne, gdyż mieszkańcy tych terenów sprzyjają pseudoislamskim bojówkarskim talibom salafickim. Dlatego archeologów i pierwszych chińskich instalacji pilnuje ponad 1500 żołnierzy. Archeolodzy mają około 2,5 roku na przebadanie jak największego obszaru i uratowanie możliwie wielkiej liczby zabytków. Jest to ogromne wyzwanie, gdyż w Mes Aynak jest co najmniej kilka cennych stanowisk. Później ma się zacząć wydobycie rudy. Zdaniem archeologów na w miarę dobre przebadanie tego miejsca potrzeba 10 lat. 

Chińczycy zadowolą się wprowadzeniem wojska do obrony swoich obiektów i nie będą się przejmowali tym, kto rządzi Afganistanem – ograniczając się do obłaskawienia darami przywódców plemiennych w sąsiedztwie swoich instalacji i dochodzącego do niej odcinka supernowoczesnej (320 km/h) linii kolejowej budowanej wzdłuż dawnego Jedwabnego Szlaku (ukończona w 2/3). 

NATO wysadziło posąg Buddy w Afganistanie 

Afgańczycy od 2008 roku mają pretensje do chrześcijańskiego NATO. Bo wojska chrześcijańskiego Sojuszu krzyżowców przyjechały walczyć z islamskimi talibami, ale przy okazji niszczą pozostałe bezcenne zabytki kultury. Podczas wysadzania składu starej amunicji zniszczono resztki jednego ze słynnych posągów Buddy w Bamiyan, poważnie uszkodzonych przez muzułmańskich fundamentalistów w 2001 roku. Amunicję niszczyli chrześcijańscy Nowozelandczycy. Ale przy okazji zrujnowali też historyczny mur wokół mniejszego z posagów. To wywołało oburzenie miejscowych władz sprzyjających archeologom. Według szefa departamentu informacji i kultury prowincji Bamiyan, poważnie naruszono normy w zakresie ochrony dziedzictwa historycznego. 

W Bamiyan jest, a w zasadzie było, pięć wykutych w skałach posągów Buddy, wpisanych na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Dwa największe miały wysokość 55 i 37 metrów. Stały 2 tysiące lat i nikomu nie przeszkadzały. Siedem lat wcześniej, w 2001 roku, rządzący wówczas w Afganistanie talibowie prawicowego mułły Omara postanowili posągi zniszczyć. Bo w fundamentalistycznym (pseudo) islamie nie można przedstawiać wizerunku bogów. Nie pomogły apele z niemal całego świata, żeby pozostawić zabytki w spokoju. Posągi zostały niemal doszczętnie zniszczone. Po wkroczeniu do Afganistanu chrześcijańskich sił NATO i przejęciu władzy przez prezydenta Karzaja opracowano plan rekonstrukcji posągów. Te plany mogą być trudniejsze do zrealizowania po bezmyślnej akcji chrześcijańskich Nowozelandczyków w 2008 roku. 

Zemsta Buddy za wysadzenie posągów 

W 2007 roku to wyglądało jak prawdziwa zemsta Buddy. Człowiek, który sześć lat wcześniej wysadził w powietrze słynne na cały świat posągi Buddy w Afganistanie, w październiku 2007 roku zginął z ręki zamachowca. Talibski parlamentarzysta Maulawi Mohamed Islam Mohamadi szedł właśnie do meczetu, gdy dosięgła go kula sprawiedliwości. Nie wiadomo, kto zabił Mohamadiego. Według władz, mogła to być kara talibów, którzy grożą śmiercią każdemu, kto współpracuje z nowym rządem. "Parlamentarzyści są często celem ataków talibów. Uważają ich za zdrajców" - tłumaczy Zemarai Bashary, minister spraw wewnętrznych w Afganistanie. 

Ale "ulica" szepcze o zemście Buddy - karze za barbarzyństwo, którego Mohamadi dopuścił się, gdy sześć lat wcześniej był talibskim gubernatorem prowincji Bamjan. Prowincja ta słynęła z pięciu antycznych posągów Buddy wykutych w skale. Dwa z nich miały kilkadziesiąt metrów wysokości, a wszystkie były zabytkami wpisanymi na listę światowego dziedzictwa UNESCO. W marcu 2001 roku chory psychicznie od postrzału w głowę przywódca kraju mułła Omar kazał zniszczyć posągi, bo islamska tradycja zakazuje przedstawiania wizerunków wszystkich żywych istot, a szczególnie bóstw innych religii. Obiekty w Bamjanie - pod nadzorem Mohamadiego - bestialsko ostrzelano z dział i wysadzono w powietrze. Om Buddham! 

(Całkiem możliwe, że z czasem artykuł zostanie uzupełniony o jakieś ciekawostki)